Umurtqasizlar zoologiyasidan

bo’limi.
Oshqozon suyuq oziqni so‘rib olish uchun xizmat qiladi. Oldingi 
ichakka bir juft so‘lak bezlari yo‘li ochiladi. Bu bezlar va jigar suyuqligi 
oqsil moddalarni parchalash xususiyatiga ega. O'rgimchaklar tutgan 
o ‘ljasini oMdirib, uning tanasiga so‘lak bezi suyuqligini to‘kadi. 
Suyuqlik ta'sirida o ‘ljasining ichki to ‘qimalari parchalanib, suyuq holga 
keladi. Shundan so‘ng ular suyuq oziqni so‘rib oladi. Shunday qilib, 
o ‘rgimchaklarning ozig'i ichakdan tashqarida hazm bo‘ladi. 0 ‘rta
i6i

---

ichakning oldingi qismi uzun yon o ‘simtalarni hosil qiladi. Bu o ‘simtalar 
ichak hajmini va uning so‘rish yuzasini kengaytiradi. Ichak bo‘shlig'iga 
bir juft hazm qilish bezi-jigar yo‘li ochiladi. Jigar hazm qilish 
fermentlari ishlab chiqarish va oziqni so‘rish vazifasini bajaradi. Bundan 
tashqari jigar hujayralarida oziq ham hazm bo‘tadi. K o‘pchilik 
o‘rgimchaksimonlar yirtqichlik qilib oziqlanadi.
0 ‘rgimchaklar o ‘pka yoki traxeyalar yordamida nafas oladi, ayirish 
organlari koksal bezlari bilan bir qatorda qorin bo‘shlig'ida joylashgan 
malpigi naychalaridan iborat. 0 ‘rgimchaklaming zahar bezlari va 
o ‘rgimchak bezlari teri epiteliysidan hosil b o ‘ladi. 0 ‘rgimchaklarning 
o ‘rgimchak bezlari shakli o‘zgargan qorin oyoqlaridir, ya’ni o ‘rgimchak 
qomining keying uchida to‘r hosil qiladigan 3 juft so‘gallari bor. 
0 ‘rgimchaklaming qorin bo‘shlig'ida juda ko‘p bezlari bo'ladi.
Ayrim o ‘rgimchaklarda bu bezlarning soni 1000 ga yetadi. 
Bezlarning y o‘li qornining keyingi qismiga, ya'ni to‘r so‘gaIlari oldidagi 
plastinkaga ochiladi. Bezlar ishlab chiqargan yopishqoq suyuqlik havoda 
tez qotib, ip hosil qiladi. Bir necha yuzlab bezlar ishlab chiqaradigan 
juda ingichka ipchalarni bitta umumiy ipga yopishtirib o‘rgimchak 
to‘rini hosil qiladi. Bu iplar har xil (quruq, nam yoki yopishqoq) 
boMganidan ulardan 
0
‘rgimchaklar tutuvchi o‘rgimchak ini va pilla 
yasash uchun foydalanishadi. To‘mi asosan, urg‘och o ‘rgimchaklar 
to‘qiydi.
O 'rgim chaklar to ‘rga tushgan hasharotlami iplar bilan o‘rab 
tashlaydi; so ‘ngra uning tanasini xelitseralari yordamida yirtib, so‘lagini 
tomizadi. S o ia k ta'sirida parchalanib, suyuq holga kelgan ichki 
to‘qimalarni o ‘rgimchak so‘rib oladi. 0 ‘rgimchaklar iplaridan tuxumi 
atrofiga pilla to ‘qish uchun ham foydalanadi. IJrg'ochi o‘rgimchaklar 
pillasini o ‘zi bilan olib yuradi yoki uni qo‘riqlaydi.
0 ‘rgimchak 
iplari 
o‘rgimchaklarni 
havo 
oqimi 
yordamida 
tarqalishida ham katta ahamiyatga ega. Yengil shabada esib turadigan 
kuz kunlari tuxumdan chiqqan yosh o ‘rgimchaklar o ‘tlaming ustiga 
chiqib olib, uzun ip chiqara boshlaydi. Ip ma'lum bir uzunlikka 
yetgandan so‘ng o ‘rgimchak oyog'ini yig'ib olib, o ‘simlikdan pastga 
sakraydi; shamol esa uni uchirib ketadi.
0 ‘rgimchaklarda ayirish sistemasi bir ju ft shoxlangan malpigi 
naychalaridan ibo-rat. Naychalaming yo‘li ichak bo‘shlig'iga, uning 
o ‘rta va orqa bo‘limi chegarasida ochiladi. Malpigi naychaiarining 
tuzilishi hasharotlamikiga o ‘xshash bo‘lsa-da, ektodermadan kelib 
chiqqanligi bilan ulardan farq qiladi. 0 4rgimchaklaming ayirish
162

---

mahsuloti zarrachalar shaklidagi guanin moddasidan iborat. Shunday 
qilib, o‘rgimchaklar ham hasharotlar singari moddalar almashinuv 
mahsulotlarini quruq kristall zarrachalar shaklida ajratib, namiikni tejab 
sarflaydi. Ulaming bu xususiyati quruqlikda yashash uchun muhim 
ahamiyatga ega. 0 ‘fgimchaklarda ayirish vazifasini bajaruvchi