Innovatsiya va intergatsiya

JARAYONINI
QULAYLASHTIRISHNING MUHIM PRINSIPI
Davlat ta’lim standartlari qabul qilingach, ta’lim mazmuni 
qisman yangilandi. Davlat ta’lim standarti talablari asosida yangi 
ow
quv dasturlari va darsliklar ishiab chiqildi. Lekin, kuzatishlar shuni 
ko'rsatadiki. o‘quv rejasida o'quv predmetlarning soni ortib ketgan. 
Chunonchi: 1992-yilga qadar o6quv rejasida fanlarning soni 18 tani 
tashkil etgan boisa, 1992-yildan 1997-yilgacha boigan davr ichida 
ularning miqdori 21 tani, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul 
qilingach 24 taga yetkazildi. Bugungi kunda esa o'quv rejasida 27 ta 
o'quv fani mavjud. Shu o'rinda haqli bir savol tug'iladi. 0 ‘quv fanlari 
miqdorini ko'paytirish orqali o‘quvchining bilim darajasini oshirishga 
erishilyaptimi? Yo‘q albatta! Chunki:
1) o'quv fanlari ko'paygan sari o'quvchilarga taqdim etiladigan 
bilimlar maydalashib bormoqda;
2) o'quv darsliklarida takror materiallarning micjdori ortmoqda;
3) o’quvchining ijtimoiy tajribasiga kirmay qolayotgan bilim va 
tushunchalar ko'paymoqda;
4) DTS lari bilan o‘quv dasturlari orasida nomuvofiqlik vujudga 
kelmoqda. Chunonchi, hukumat tomonidan qabul qilingan boshlang'ich 
ta’lim Davlat ta’lim standartida 4 ta ta’lim sohasi, ya’ni «Ona tili», 
«Matematika», «Tabiat», «Inson va jamiyat» ta’lim sohalari berilgan 
ho Ida bugungi kunda o‘quv rejasida 10 ta crquv predmeti mavjud. Bu 
sohada jahon tajribasiga nazar tashlaydigan bolsak, Singapur ta’lim 
tizimida boshlangich sinflar uchun bor-yow
g i 4 ta o'quv predmeti 
mavjud ekan. Ular: «Ona tili», «Matematika», «Estetika» hamda 
«Jismoniv tarbiva».

---

M aium ki, ta'lim jarayonida muavyan o'quv fani, «Она tili», 
«Tarix», «Adabiyot» kabilarga oid bilimlar bilan bir qatorda xalqning 
ijtimoiv 
tajribasi, 
til 
boyligu 
maiiaviy. 
madaniy 
qadr KatlarL 
axloqiy meVorlari bilim va tushunchalar shaklida o'rgatilishi lozim. 
Amaldagi ta iim jarayonini tahlil qilish natijalari shuni ko'rsatadiki, 
u yoki bu o'quv fani mazmunida o’quvchining ijtimoiv tajribasiga 
kirrnay qolgan bilim va tushunchalar mavjud, Buning asosiy sababi 
o'quv fanining mazmunini o'ta murakkab yoki haddan tashqari 
sodda ekanligidadir. Agar o'quv material! o'ta murakkab boisa, 
o'quvchi uni to iiq o'zlashtirishga qivnaladi. Agar sodda va takror 
holda ifodalangan bo isa bunday o’quv materialini o'zlashtirishga 
ehtiyoj sezmaydi, undan bezadi.
Bugungi kunga kelib jahondagi mamlakatlarning 70 foizi ta'lim 
tizimida integrativ xarakterdagi o’quv dasturlari va darsliklardan 
foydalanib kehnoqda. Har bir mamlakat avni shu davlatning t a iim
tizirniga qo'yilgan buvurtmaning tabiatidan kelib chiqqan holda integ- 
ratsiyaning turli darajalarini ishlab chiqqan va joriy qilib kelmoqda. 
Chunonchi. Buyuk Britaniya t a i im tizimida asosan integrativ fanlar 
joriy qilingan boisa, Koreya va Shveytsariyada integratsiyalashgan 
fanlar yoki alohida o'quv predmetlari. Avstraliyada integratsiva- 
lashtirilgan fanlar, Yaponiya, Shimoliy lrlandiya, Uels. Gong-Kong va 
Germaniyada ham alohida fanlar. Vengriyada madaniyat yo'nalishidagi 
o'quv predmetlari. inson va tabiat. integrativ fanlar. Niderlandiyada 
alohida o'quv predmetlari. Irlandiyada fan va texnika kabi blokiarda 
barcha o'quv fanlari mujassamlashtirilgan holda o'qitiladi. Bizda bu 
sohada dastlabki qadamlar qo'yilmoqda. Jumladan, boshlang'ich 
ta i im Daviat ta iim standartlarida «Ona tili». «O'qish». «Matematika». 
«Tabiat» hamda «Inson va jamiyat» t a i im sohalari belgilab berilgan. 
«inson va jamiyat» t a i im sohasi o'zida bir qator o'quv predmetlariga 
oid tushunchalarni mujassainlashtirgan. Chunonchi, axloq. nafosat 
tarbiyasi, iqtisodiy bilimlarga oid tushunchalar, jismoniy tarbiya, badiiv 
ta iim , huquqiy bilimlar va h. k. Taiirn jarayonini integrativ dasturlar 
va darsliklar asosida tashkil etish orqali o'quv-bilish jarayoni natijasida 
samaradorlikka erishish nazarda tutilar ekan, bunda integratsiyaning 
turli darajalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Masalan:

---

1. Mavzuiarni ketma-ket taqdim etish asosidagi integratsiya: 
bunda o4]uv materiallarini bayon qiiishda konsentrizm prinsipiga amal 
qilinadi, yaiii oldingi o'quv materiali keyingisini toidiradi. Lekin 
hech qachon bir-birini takrorlamaydi. Bunday integrativ natijasida 
o'quvchiiarning bilim, ko'nikma va malakalari hamda ijodiy faoliyatlari 
muntazam ravishda rivojlanib, boy ib boradi.
2. O'quv dasturlarida o‘zaro uyg'unlashgan nuqtalarni vujudga 
keltirishga asoslangan integratsiya: bunda ham takror tarzda beriladigan 
taftalogiya asosidagi ow
quv materiallarining oldini olish uchun dastur- 
larda mavzulararo uyg'unlikni ta'minlash mu him ahamiyatga ega. 
M asalanJ-sinfda qish fasli haqida «Atrofimizdagi olam». « 0 ‘qish», 
«Ona tili» darsliklarida turli xildagi, ammo mohiyati va m alu m o t 
berish clarajasi bir xil bolgan matnlar o*rniga faqat «O'qish» kitobining 
ow
zida qishning barcha xususiyatlarini ochib bera oladigan badiiy 
matn va rasmlarni berish maqsadga muvofiqdir. Buning afzalligi 
shundaki, o'quvchining vaqti va kuchi tejaladi darsliklarning hajmi 
ixchamlashadi va tannarxi arzonlashadi.
3. Modullashgan integratsiya: bunday integratsiya doirasida turdosh 
o'quv fanlariga о id bilim va tushunchalar bir tizimga solingan holda, 
uzviy tarzda o'quvchilarga taqdim etiladi. Chunonchi, aniq fanlar 
blokida «Matematika», «Algebra», «Geometriya» va «Chizmachilik»ka 
о id bilim va tushunchalar muayyan bir tizimga solinadi va ayni bir 
mavzu mazkur tizim doirasida o'quvchiga bir mart a, ammo uzviy 
tarzda taqdim etiladi.
4. Integrativ dasturlar: ushbu turdagi dasturlar bir necha o'quv 
predmeti yoki o4|uv fanlariga о id mavzuiarni uyg'unlashgan holda 
taqdim etishni nazarda tutadi. Bugungi kunga kelib o6quv rejasida 
o4quv predmetlarining soni maksimum ko'payib ketganligini hisobga 
oladigan boisak, bunday turdagi dasturlar yaratishga kuchli ehtiyoj 
sezilmoqda. Dastur va darsliklarni o'rganish, tahl.il qilish natijalari shuni 
kvrsatadikL boshlangich sinflardagi уоЧ-harakati qoidalari, odobnonia. 
konstitutsiya saboqlari, salomatlik darsliklariga oid tushunchalarni 
yagona holda «Ona tili», «O'qish» dasturlariga uyg'unlashtirish 
lozim. Bunday tadbirni amalga oshirish ayni bir vaqtning o'zida ham 
pedagogik, ham iqtisodiy nuqtayi nazardan samaralidir.
213

---

5. 
Mavzulararo integratsiya: bunda avni bir kurs doirasida berila- 
digan cfquv materiallari boshqa bir kurs doirasidagi mohiyatan yaqin 
bolgan o‘quv materiallari bilan uyg'unlashtiriladi. Masai an, matema- 
tik muloqot madanivatini shakllantirishga oid mashqlarni «Ona till» 
darsliklarida, iqtisodiy bilim va ko'nikmalarni rivojlantirishga yo'nalti- 
rilgan masalalar, mashqlar va matnlarni «Matematika» va «Ona tili»% 
«O'qish» darsliklarida berish mumkin.
Amalga oshirilishi ko'zda tutilayotgan integratsiya darajasi avni 
bir o'quv fani mazmunida chuqur, har tomonlama aloqadan boshlanib, 
o‘quv fanlararo bog'lanish. uyg'unlashtirish darajasida ta’minlanishi 
kerak.
1. Ona tili va o’qish o'quv fanlari mazmunida umumiy komponentlar, 
nutq o'stirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, axloq va nafosat 
muloqot madaniyati meyorlarini, tabiat, jamiyatga oid tushunchalarni 
matnlar, she’rlar, maqollar, mashqlar, hikovalar orqali yetkazish nazar­
da tutilganda «Odobnoma». «Atrofimizdagi olam», «Iqtisodiy bilim 
asoslari», «Konstitutsiya sahoqlari» kabi darslik va o'quv qo'llanmalarga 
ehtiyoj qolmaydi.
2. 5-9-sinflarda ham «Ona tili», «Adabiyot», «Tarix», «Davlat va 
huquq asoslari» kabi o’quv fanlari mazmuniga Vatan tuyg'usi, milliy 
istiqlol g'oyasi va ma’naviyat asoslari. Konstitutsiya saboqlari, Hadis 
ilmi saboqlari kabi lar ni uyg* unlashtirish, qulaylashtirish nuqtayi 
nazaridan samaralidir. 5-9-sinflarda o*quv fanlarini integratsiyalash 
natijasida o‘quv rejasiga quyidagi ijtimoiy-gumanitar fanlarni kiritish 
mumkin: «Ona tili». «Adabiyot», «Tarix», «Davlat huquq asoslari», 
aniq fan lar - «Matematika», «Informatika». tabiiy fanlar: «Fizika». 
«Kimvo», «Biologiya», «Geografiva» va h. k. Bunda birinchi navbatda 
o‘quv materialining mazmuni jihatdan muhim ahamiyatga ega. 
Bunday maqsadga erishish uchun: ta'lim mazmunida o'quv fanlarini 
integratsiyalashning ilmiy va pedagogik asoslarini ish lab chiqish: 
ta’lim jarayonini liberallashtirish talablaridan kelib chiqqan holda o4]uv 
rejasini takomillashtirish; integral mazmundagi o'quv dasturlari va 
dasturlarining yangi avlodini yaratish; ta'lim mazmuni integratsiyasini 
ish lab chiqish va qabul qilish maqsadga muvofiqdir.
214

---