Xələfli A. A

I Fəsil 
§ 1. SÜXURLARIN MİNERAL TƏRKİBİ 
Hər hansı maddənin fiziki xassələri onun quruluşundan və 
kimyəvi tərkibindən ayrılıqda öyrənilə bilmədiyindən süxurlar 
özlərini struktur və kimyəvi tərkibinə görə çox hallarda olduqca 
mürəkkəb, çox komponentli aqreqat kimi aparır. Bu baxımdan 
süxurların aqreqat halı məcbur edir ki, onun fiziki xassələrini 
öyrəndikdə quruluşuna və kimyəvi tərkibinə daha dəqiq diqqət 
yetirilsin. 
Süxurlar molekulyar qüvvə ilə qarşılıqlı təsirdə olan mineral 
hissəciklərinin 
aqreqatıdır. 
Minerallar 
isə 
təbii 
kimyəvi 
birləşmələrdir. Təbii əmələ gələn lər bir-birindən kimyəvi tərkibinə, 
daxili quruluşuna və fiziki xassələrinə görə fərqlənən birləşmədir. 
Mineralı təsvir edən əlamətlər kristalın dənənin formasıdır, 
bərkliyidir, möhkəmliyidir, bütövlüyüdür, qırılma xüsusiyyətidir, 
rəngidir, parıltısıdır və ikinci dərəcəli xassələridir. 
Mineralların çox hissəsi kristallik quruluşa, yəni tam daxili 
molekulyar struktura malikdir. Az hallarda amorf cisim kimi 
minerallara da rast gəlinir: məsələn, silisium oksidin bir neçə 
müxtəlifliyi ilə vulkanik şüşə və s. 
Hal-hazırda 3000-ə qədər mineral məlumdur. Bu minerallardan 
çoxu təbiətdə çox az yayılmışdır, yalnız onların 20-ə yaxını Yer 
qabığında toplanmışdır və süxurun tərkibinin əsasını təşkil edir. Əs-
asən bu minerallar süxurların tipini müəyyən edir və süxur əmələ 
gətirən minerallar adlanır. Məsələn, qranatın tərkibi əsasən çöl 
şpatından, mikadan və kvarsdan ibarətdir. Həmçinin, göstərmək 
lazımdır ki, eyni bir mineral bir süxurda əsas mineral ola bilər, digər 
süxurda isə ikinci dərəcəli. Məsələn, kvars qranatda əsas mineraldır 
və qabbroda isə ikinci dərəcəlidir. 
Süxurların əsas tipləri.
Süxurlar əmələ gəlmə şəraitindən asılı 
olaraq maqmatik, çökmə və metamorfik qruplara bölünür. 
Birinci qrup süxurlar ərimiş maqmanın bərkiməsi ilə 
maqmanın Yerin dərin qatlarında yavaş soyuduqda intruziv süxurlar 
əmələ gətirir, o iri kristallik quruluşa malikdir. Bu süxurlara: 
downloaded from KitabYurdu.org

---

10 
qranitlər, dioritlər, qabbro, nefelinli siyenitlər, peridotit və bir sıra az 
yayılanlar aiddir. Yerin səthinə axıb tökülən yaxud az dərinlikdə 
qalıb soyuyan süxurlara vulkanik yaxud effuziv süxurlar deyilir. Bu 
süxurlar üçün kiçik kristallik struktur xarakterikdir. Bunlara 
bazaltlar, traxitlər və andezitləri aid etmək olar. Maqmatik süxurlar 
yerin səthində müxtəlif təsirlərdən aşınaraq xırda qırıntılar şəklində 
dağılıb çaylar, külək vasitəsilə su hövzələrinə toplanaraq çökmə 
süxurları əmələ gətirir. 
Çökmə və effuziv süxurlar tektonik hərəkətlər nəticəsində 
Yerin dərin qatlarına düşürlər və orada təzyiq və temperatur məruz 
qalır və yeni xassəyə malik süxurlar əmələ gətirirlər. Bu yolla əmələ 
gələn süxurlara metamorfik süxurlar deyilir. Belə süxurlar intruziv və 
püskürmə süxurlarından da əmələ gələ bilər. Bunları yayılmasına 
görə belə yerləşdirmək olar: qneyslər, şistlər, kvarsitlər və 
mərmərlər. Bu adları çəkilən süxurlar Yer qabığnda 35-40 km 
dərinliyə qədər yayılıblar, bəzi ərazilərdə Yer qabığının 70 km-nə 
qədər çatır.