Biotexnologiya asoslari

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
GOLOSSARIY 
 
1.Mikrob biotexnologiyasi - bu o’ta muhim mikrobiologik jarayonlarni yaratish va 
ulardan sanoat usulida foydalanish orqali zarur bo’lgan mikrob hujayralari, organelalari va 
fermentlarini ishlab chiqarish hamda ulardan xalq xo’jaligi va medisinada foydalanishning 
nazariy va amalliy tomonlarini yoritib beradigan fandir. Bu fan asosan mikrobiologiya, 
fiziologiya, biokimyo va genetika fanlari yutuqlari asosida tashkil qilingan bo’lib, uning 
zaminida ko’zga kurinmas mikroorganizmlar faoliyatidan unumli va oqilona foydalanish 
yotadi. 
 
2.Mikroorganizmlar dan sut kislotasi, butanol va aseton olish texnologiyalarini 
birinchilardan bo’lib, buyuk rus olimi V.N.SHaposhnikov (1884-1968) va uning shogirdlari 
N.D.Ierusalimskiy (1901-1967), M.N.Bexteryova limon kislotasi olish texnologiyasini esa 
S.P.Kosto’cheva (1877-1931) va I.S.Butkevich (1872-1942) yaratganlar. 
3.Biotexnologiya sanoatida produsent sifatida prokariotlar – (bir hujayrali, yadrosi 
mukammal bo’lmagan organizmlar) – bakteriyalar, aktinomisetlar, rikketsiylar va tuban 
eukariotlar (bir va ko’p hujayrali, yadrosi mukammal, xromosomalari maxsus lipoproteid tabiatli 
membranalar bilan o’ralgan) – achitqi va miselial zamburug’lar, eng sodda jonivorlar va suv 
o’tlari hamda ularni har xil usullar (seleksiya, mutagenez, hujayra va gen muxandisligi) orqali 
olingan mutantlaridan foydalaniladi. 
4.Biotexnologiyada gen muxandisligi sohasini o’rganishdan maqsad, tirik organizmlar 
irsiy belgilari xaqidagi axborot joylashgan DNK molekulasining tuzilishi va roli, gen 
molekulyar biologiyasi; genetik muxandislikning moddiy asoslari: transformasiya, 
transduksiya, ko’chib yuruvchi genetik elementlar-transpozonlar, plazmidlar, viruslar, 
bakteriofaglar, restriktazalar, rekombinant DNK olish, genlarni klonlash, hujayra muxandisligi, 

---

hujayra va to’qimalarni sun’iy sharoitda o’stirish texnologiyasi; genetik muxandislikning 
o’simliklar seleksiyasida qo’llanilishi; gen muxandisligiga asoslangan biotexnologiyaning 
agrar sanoatdagi ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirishdagi roli; gibridomalar olish 
texnologiyasi va uning qishloq xo’jaligida va chorvachilikda qo’llanilishi hamda genetik 
muxandislikning istiqbollari haqidagi aniq bilimlarni o’rganishdan iborat.
5.Replikasiya jarayoni DNK-polimeraza I, II, III, DNK-ligaza va revertaza fermentlari 
yordamida amalga oshadi. rep-belok yordamida DNK qo’sh zanjiri ajraladi va DNKga 
bog’lanadigan oqsil molekulalari yordamida DNKaning ajralgan zanjirlari stabil holatda saqlanib 
turiladi. DNK-polimeraza III fermenti DNK ning 3' uchidan 5' uchigacha DNKning bitta 
zanjirini to’la sintez qilish qobiliyatiga ega. DNK sintezi faqat DNK ning 3' uchidan 5' uchiga 
qarab borishi tufayli DNK ning ikkinchi zanjiri praymaza, DNK-polimeraza I va DNK-ligaza 
fermentlari yordamida amalga oshadi.
6.Ajratib olingan hujayralar va to’qimalarni o’stirish uchun mo’ljallangan ozuqa muhitlari, 
o’simliklarni yaxshi o’sishi uchun kerak bo’lgan barcha makroelementlar (azot, fosfor, kaliy, 
kalsiy, magniy, oltingugurt va boshqalar) va mikroelementlar (bor, marganes, rux, mis, molibden 
va boshqalar) hamda vitaminlar, uglevodlar, fitogormonlar yoki ularni sintetik analoglarini 
saqlashi kerak. Ba’zi ozuqa muhitlari aminokislotalar, kazsin gidrolizoti, EDTA 
(etilendiamintetrasirka kislota) yoki uni natriyli tuzi (bu tuz temirni hujayra kirishiga yordam 
beradi) va boshqa kerakli moddalar saqlaydi. 
7.O’simliklardan ajratib olingan hujayralar va to’qimalarni yaxshi o’stirish uchun, 
o’stirishni ma’lum shartlariga roiya qilish kera. Ko’pchilik kallus to’qimalari yorug’likga 
ehtiyoji yo’q, chunki ularni xloroplastlari bo’lmasdan, geterotorf oziqlanadilr. Ba’zi – bir yashil 
rangdagi kallus to’qimalar bundan mustasno. Ba’zi bir holatlarda kallus to’qimalar avtotrof 
oziqlanishiga qobiliyatli emas, bularni doimiy yorug’lik sharoitida o’stiriladi, bu esa 
muvoffaqiyatli morfogenez uchun majburiy sharoitdir ko’proq kallus to’qimalar qorong’ilikka 
olinadi. 
8.O’simliklarni «moslashgan» va shish to’qimalrini umumiy xususiyati ularni gormonga 
ehtiyojsizligidir, boshqacha aytganda har ikkala to’qima ham gormon saqlamagan muhitda o’sa 
oladilar. Bu xususiyat ularning kalluli to’qimalardan farqli tomonidir. Ma’lumki, kallusli 
to’qimlarni tabaqalashmaganligi va proleferasiyasi uchun ozuqa muhiti tarkibida gormon 
saqlashi shart.
9.1977 yilda CHilton o’zini shogirdlari bilan koronchato’y gallni shishlari 
agrobakteriyalarni Ti plazmidasini ma’lum qismini o’simlikni yadro DNK siga kiritish natijasida 
paydo bo’lishini isbotladilar. 
10. F.Skug va E.Miller, 1957 yilda auksin va sitokinin tipidagi fitogarmonlarni balansidagi 
farq, bir tomondan hujayrani tabaqasizlangan va tashkil bo’lmagan proiferasiyaga, ikkinchi 
tomondan esa, u yoki bu tipdagi morfogenezni ikkilamchi tabaqalanishini kuchayishiga olib 
kelishini ta’kidlab o’tgan edilar. 
11. Antibiotiklar - mikroorganizmlar sintez qiluvchi eng yirik sinov farmasevtik preparatlar 
hisoblanadi. Ulardan ba’zi-birlari qishloq xo’jaligida xilma-xil zararkunandalarga qarshi 
(masalan, polioksin, baridamisin, kosgalisin va x.k.) ishlatilsa, boshqalari tibbiyotda (penisillin, 
tetrasiklin, sefolasporin S va x.k.) keng qo’llaniladi.
12.Antibiotiklarni (antibiotik moddalar) turli xil guruh organizmlar (bakteriyalar, 
zamburug’lar, yuqori o’simliklar, hayvonlar) ishlab chiqaradilar. Birinchi antibiotikaning 
ochilish tarixi SHotlandiya mikrobiologi A. Fleminga (1881-1955) nomi bilan bog’liq. 
13.