Biokimyo pmd

Jigarning turli moddalarni zararsizlantirishdagi ahamiyati
Jigar, o‘zining bizga ma’lum bo‘lgan ko‘pdan-ko‘p vazifalaridan
tashqari, modda almashinuvida hosil bo‘luvchi oxirgi mahsulotlarni yoki
tashqaridan organizmga tushgan zaharli moddalarni, dori-darmonlarni
zararsizlantirishda ham qatnashadi. Organizmda «qurilish materiali»
yoki energiya manbai bo‘lib foydalanilmaydigan yot moddalar
ksenobiotiklar deyiladi. Bular organizmga oziq-ovqat, nafas yo‘llari,
teri orqali tushadi. Ksenobiotiklardan tashqari organizmning o‘zida hosil
bo‘ladigan ba’zi metabolitlar ham zaharli bo‘lib, zararsizlantirilishi
lozim. Masalan: bilirubin, steroid gormonlar, katexolaminlar va boshqa
moddalar jigarda zararsizlantiriladi.
Turli zaharli moddalarning jigarda zararsizlantirilishi o‘ziga xos
yo‘llar bilan ikki bosqichda boradi. Birinchi bosqich endoplazmatik
to‘rda (EPT) boradi, reaksiyalarni oksidazalar va gidroksilazalar
katalizlaydi, ularning kofermenti sitoxrom P-450, b
5
, gem va vitaminlar
hisoblanadi.

---

385
Sitoxrom P-450ning bir qancha o‘xshash shakllari bo‘lib, ular
substratlarga monandligi, spesifikligi bilan farqlanadilar.
Gepatotsitlarda bu jarayonlar endoplazmatik to‘r (EPT)da ro‘y
beradi. Jigarning bu faoliyatini o‘rganish Yaponiya olimlari T. Omuza
va S. Sato (1964) jigardan EPT ni ajratib olishga muyassar
bo‘lganlaridan so‘ng rivojlangan.
EPTning donador va silliq turlari tafovut qilinadi. Donador EPT
oqsil sintezida faol ishtirok etadi. Silliq EPT organizmga tushgan begona
moddalarni zararsizlantiradi (dori-darmonlar, zaharlar, ba’zi endogen
substratlar, xolesterin, o‘t kislotalari, to‘yinmagan yog‘ kislotalar, steroid
gormonlar, prostaglandinlar).
Membrana yuzasiga ribosomalarning joylanishi EPTni kimyoviy
va fermentativ tarkibini deyarli o‘zgartirmaydi. Ammo, donador
membrana maxsus funksiyaga ega bo‘lib, oqsil sintezi markaziga
aylanadi. Silliq EPT ning donador EPT dan asosiy farqi unda NADFH-
sitoxrom P-450-reduktaza fermenti faollikka ega bo‘lib, gidroksillash
reaksiyalarini amalga oshiradi. Mikrosomal sistemasining asosiy
gidroksillash sistemasiga sitoxrom P-450 va NADFH-sitoxrom P-450-
reduktaza kiradi (T. Omuza, 1964; R. Estabook, 1971). Mikrosomalarda
gidroksillash reaksiyasi monooksigenaza fermentlari ishtirokida amalga
oshiriladi. Bu reaksiya sitoxrom R-450 ishtirokida quyidagi bosqichlarda
boradi: