О‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

 

---

223 
Nazorat savollari 
1.
Dasturiy 
mahsulotlarda 
xafsizlik 
ta’minlanishini 
muhimligini 
ko’rsatuvchi misollar keltiring? 
2.
Dasturiy mahsulotlarda xavfsizlik muammolarining kelib chiqish 
sabablarini ayting? 
3.
Nuqson, bag, xotirani to’lib toshishi tushunchalariga izoh bering? 
4.
Dasturiy vosita xavfsizligini fundamental prinsiplarini ayting va ularga 
tushuntirish bering? 
5.
Dasturiy vositalarga qo’yilgan talablar va ularga misollar ayting? 
6.
Dasturiy vositalarga qo’yilgan xavfsizlik talablariga misollar ayting? 
7.
Dasturiy vositalar xavfsizligini ta’minlashda dasturlash tillarining 
o’rnini tushuntiring? 
8.
Xavfsiz va xavfsiz bo’lmagan dasturlash tillariga misollar keltiring? 
9.
Zararli dasturlar nima va ularning asosiy turlarini sanang? 
10.
Kompyuter viruslari nima va ularga misollar ayting? 
11.
Zararli dasturiy vositalardan himoyalanish usullari va vositalari haqida 
ma’lumot bering? 
12.
Antivirus dasturiy vositalarini tanlashdagi talablar va ularga misollar 
keltiring. 

---

224 
7 BOB. AXBOROT XAVFSIZLIGI SIYOSATI VA RISKLARNI 
BOSHQARISH 
7.1. Tizimlarning umumiy arxitekturasi 
Boshqa sohalarda bo’lgani kabi kiberxavfsizlik sohasida ham tizim va tizim 
arxitekturasi tushunchasi tez-tez ishlatilib, bunda matn konteksti bir – biridan farq 
qiladi. Shu sababli, ushbu bo’limda tizim arxitekturasi tushunchasi bilan tanishib 
chiqiladi. 
Tizim arxitekturasi yoki tizimlarning arxitekturasi – 
bu tizimning tuzilishi, 
o’ziga xos xususiyatlari va boshqa qarashlarini belgilaydigan konseptual model. 
Tizimlar arxitekturasi
- bu murakkab tizimlarni tavsiflash va loyihalashda 
konseptual va amaliy qiyinchiliklarga yechimdir. 
Arxitektura 
- bu tizimning tuzilishi va hatti-harakatlari to’g’risida fikr 
yuritishni qo’llab quvvatlash maqsadida tashkil qilingan tizimning rasmiy tavsifi. 
Tizim arxitekturasi butun tizimni amalga oshirishda birgalikda ishlaydigan 
tizim tarkibiy qismlaridan va ishlab chiqilgan qismtizimlardan iborat bo’lishi 
mumkin. Tizim arxitekturasini tavsiflash uchun olib borilgan harakatlar 
arxitekturani tavsiflash tillari 
deb nomlanadi. 
Turli tashkilotlar tizim arxitekturasini turli yo’llar bilan aniqlashi mumkin, 
xususan: 
-
tizimning fundamental tashkil etilish, uning tarkibiy qismlari, ularning bir-
biriga va muhitga bo’lgan munosabati, uning dizayni va evolyusiyasini 
boshqaruvchi tamoillar; 
-
tizimning tavsifi, shu jumladan, apparat va dasturiy komponentlarning 
funksional imkoniyatlari xaritasi, dasturiy ta’minot arxitekturasining apparat 
arxitektura xaritasi va insonning ushbu komponentlar bilan o’zaro aloqasi; 
-
funksional arxitektura talablari va bazaviy talablarni qondirish uchun 
mo’ljallangan istemolchi mahsuloti yoki hayotiy sikl uchun dizayn yechimini 
ta’minlaydigan fizik elementlarning ajratilgan joylashuvi; 

---

225 
-
arxitektura eng muhim, keng tarqalgan, yuqori darajadagi, strategik ixtirolar, 
qarorlar va ularning umumiy asoslari (ya’ni, muhim elementlari va ularning 
o’zaro aloqalari) va ular bilan bog’liq xususiyatlardan iborat; 
-
kompyuter tizimining dizayni va tarkibining tavsifi bo’lib, agar u 
hujjatlashtirilgan bo’lsa, unda joriy apparat, dasturiy ta’minot va tarmoq 
imkoniyatlarining batafsil ro’yxatidan iborat ma’lumotlar bo’lishi mumkin. 
Uzoq muddatli rejalar va kelajakdagi xaridlarning ustuvorligi, shuningdek, 
eski uskuna va dasturiy ta’minotni yangilash va/ yoki almashtirish rejasining 
tavsifi; 
-
tizimning rasmiy tavsifi yoki uning amalga oshirilishini boshqarish uchun 
komponentlar darajasida tizimning batafsil rejasi; 
-
mahsulot va ularning hayotiy jarayonlari uchun mo’ljallangan dizayn 
memorchiligining kompozisiyasi; 
-
komponentlarning tuzulishi, ularning o’zaro bog’liqligi va vaqt o’tishi bilan 
ularning dizayni va evolyusiyasini boshqaruvchi prinsiplar va ko’rsatmalar. 
Tizim arxitekturasini mavjud (yoki kelajakdagi) tizimning tasvirlar to’plami 
sifatida o’ylash mumkin. Ushbu tasvirlar dastlab umumiy, yuqori darajadagi 
funksional tashkilotni tavsiflaydi va shundan so’ng batafsil va aniq tavsilotlarga 
o’tiladi.
Tizim arxitekturasi tizimdan tashkil topgan elementlarning axborot tarkibini, 
ushbu elementlar o’rtasidagi munosabatlar va ushbu munosabatlarni tartibga 
soluvchi qoidalarni yetkazadi.
Tizim arxitekturalarining bir nechta turlari mavjud bo’lib, ular quyidagilar: 
-
qurilma arxitekturasi; 
-
dasturiy ta’minot arxitekturasi; 
-
korxona arxitekturasi; 
-
hamkor tizimlar arxitekturasi (Internet, aqlli transport tizimlari va havo 
hujumidan mudofaa tizimlari kabi); 
-
ishlab chiqarish tizimlari arxitekturasi; 
-
strategik tizimlar arxitekturasi. 

---

226 
Tizimlar arxitekturasi quyidagi 9 ta fundamental prinsipga asoslanadi: 
1.
Haqiqat obyektlari tizim sifatida modellashtiriladi
(ya’ni, funksiyani 
bajaradigan va uning perimetri kirish, chiqish va ichki holat bilan belgilangan quti). 
Masalan, mobil telefon - bu ovoz va tugmalar orqali kiritish hamda ovoz va displey 
orqali chiqarish tizimi hisoblanadi. Bundan tashqari, u yoqilgan va o’chirilgan 
bo’lishi mumkin. Umuman olganda, telefon qo’ng’iroqlarini amalga oshirishga 
imkoniyat beradi (80-rasm).