Chinor fayzi baland
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Qurbonliklar nazariyasi
– soliqning majburiylik xususiyatiga ustuvorlik berilgan dastlabki nazariyalardan biridir. Lekin shunga qaramay, ushbu nazariyaning dastlabki uchqunlarini fiziokratlarda uchratishimiz mumkin. Ular yagona yer solig‗ini asoslashda ―agar davlat butun xalq boyligi, barcha ne‘matlar uchun yerdan, tabiat in‘omlaridan minnatdor bo‗lsa, u holda davlat xalqdan talab qilishi mumkin bo‗lgan barcha qurbonliklar ushbu manbadan olinishi kerak‖ degan fikrni ilgari suradilar 266 . Odamzodning tabiiy yoki yovvoyi holatida soliqqa ehtiyoj bo‗lgan emas. Dastlab bitta, keyin bir necha to‗dalardan jamoa (jamiyat)ning tarkib topishi odamlar o‗rtasida jamiyat foydasiga yakka tartibda (xususiy) qurbonlik, ya‘ni xayriya qilish zarurligini tasdiqlab qo‗ydi. Bu qurbonliklar boshida oddiy yumushlarni bajarish yoki mevalarning bir qismini berish tarzida bo‗lgan bo‗lsa, keyinchalik jamiyatning takomillashib borgani sayin ular ham mukammallashib bordi va hozirgi holatga yetib keldi 267 . 264 Янжул И.И. Основные начала финансовой науки: Учение о государственных доходах. –М: ―Статут‖ (в серии ―Золотые страницы финансового права России‖), 2002, том 3. – С 240. 265 Исаев, А.А. очерк теории и политики налогов / а.а. исаев. - ярославль: tиполитография г.фальк, 1887 - 175 с. - на тит. л. печать ―м.и. боголепов‖. на заднем форзаце (нахзац) прикреен экслибрис ―антикварная книжная торговля в.и. клочкова‖. - свободный доступ из сети интернет (чтение). - >. 266 Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М, 1996. – С 65 267 Тургенев Н. Опытъ теорiи налоговъ. Санкт-Петербургъ. Типография Н.Греча. 1818 г. С.34. Копия pdf в Harvard college library. www.books.google.com. 253 Fransiyalik iqtisodchi N.Kanar o‗zining ―Siyosiy iqtisod tamoyillari‖kitobida (1801) soliqlar to‗lashda individum tomonidan davlat manfaatlari uchun keltiriladigan qurbonlik (xayr-sadaqa) to‗g‗risidagi g‗oyani rivojlantiradi 268 . Jon Styuart Mill ( John Stuart Mill; 1806-1873 ) o‗zining ―Siyosiy iqtisodiyot asoslari‖ nomli kitobining ―Hukumat ta‘siri to‗g‗risida‖gi beshinchi jildida soliq tizimini takomillashtirish, uning ijro etuvchilari ustidan nazorat va daromadlarni qayta taqsimlash masalalarini ko‗rib chiqdi 269 . U soliqni balo (zulm) emas, balki zarurat tufayli keltirilgan qurbonlik deb ataydi. Hukumat xo‗jalik tizimining normal shart-sharoitlarini ta‘minlash uchun mas‘ul alohida ishlab chiqaruvchi hisoblanadi va soliq ushbu sharoitlar uchun to‗langan haqdir. Shunday qilib, J.S.Mill davlat faoliyat olib borishi uchun soliqlar shaklida daromadlarni yig‗ishi zarurligini e‘tirof etadi. Biroq, uning nuqtai nazaridan soliqlar, ayniqsa, egri soliqlar birinchi ehtiyoj tovarlarga nisbatan qo‗llanilmasligi kerak hamda ularga yuqori import bojlar solinmasligi kerak. Uning fikricha, soliq solish tengligi qurbonliklar tengligini anglatadi. Shu munosabat bilan Mill mutanosib soliq solish tarafdori bo‗ldi, boz ustiga mutanosib soliq mulkka emas, balki sarflash mumkin bo‗lgan mablag‗larga mutanosib ravishda soliq solishi kerak 270 . 268 Сердюков А. Э., Вылкова Е. С., Тарасевич А.Л. Налоги и налогообложение: Учебник для вузов. 2-е изд. -СПб.: Питер, 2008. -704 с. 269 Милль Джон Стюарт. Основы политической экономии с некоторыми приложениями к социальной философии. Антология экономической мысли. Издательство: Эксмо, 2007 г. 547 стр. Подробнее: https://www.labirint.ru/books/139642/. 270 Милль Джон Стюарт. Основы политической экономии с некоторыми приложениями к социальной философии. Антология экономической мысли. Издательство: Эксмо, 2007 г. 547 стр. Подробнее: https://www.labirint.ru/books/139642/. 254 Qurbonliklar nazariyasi XIX asrning ikkinchi yarmida yanada rivojlandi, XX asrning birinchi o‗n yilligida ham o‗z dolzarbligini saqlab qoldi. Soliqlarning davlat tomonidan majburiy tartibda, muayyan o‗rnatilgan stavkalarda undirilishi g‗oyasi kollektiv (jamoaviy) ehtiyojlar nazariyasida rivojlantirildi. Kollektiv ehtiyojlar nazariyasi XIX asr va XX asr boshida jahonda yuzaga kelgan haqiqiy vaziyatni aks ettirdi. Chunki, bu davrda davlat xarajatlarining harbiy sarflar hisobiga keskin ko‗payishi va soliq yukining oshirilishini asoslash zarurati yuzaga kelgandi. Barcha moliya maktablari: nemis, italyan, avstriya, amerika maktablari soliqni davlat tomonidan ko‗rsatiladigan kollektiv xizmatlar uchun ekvivalent sifatida ko‗rib chiqib, bundan soliqning majburiylik xususiyati – boj, domenlardan (qirol meros yerlarining egaligi majmui) olinadigan daromadlar va regaliylardan (muayyan huquq beruvchi nishon) farq qiluvchi o‗ziga xos belgisi ekanligi isbotlashga urindilar. Ushbu maktabning yana bir yorqin vakillaridan biri nemis olimi Adolf Vagner ( Adolph Wagner; 1835-1917 ) soliqlarga ―umumiy asoslar va ko‗lamlar bo‗yicha davlat hamda mahalliy jamoat uyushmalarining barcha xizmatlari uchun umumiy taqdirlash sifatida bir tomonlama o‗rnatilgan shaklda va miqdorda davlat yoki mahalliy hokimiyat organlari umumiy sarf-xarajatlarini qoplash maqsadida alohida xo‗jaliklar yoki jismoniy shaxslardan undiriladigan majburiy badallar‖, deb ta‘rif beradi. Kollektiv (jamoaviy) ehtiyojlar nazariyasiga rioya qilgan holda A.Vagner soliq solishning yetarliligi va qulayligi kabi moliyaviy tamoyillarini yuqori o‗ringa qo‗ydi. Bunda davlat 255 manfaatlariga ustuvorlik berdi hamda moliya fanida davlat va soliq to‗lovchilar manfaatlarini muvozanatlashtirish to‗g‗risidagi masalani o‗rtaga tashladi 271 . Biroq, A.Vagner o‗z tadqiqotlarida ijtimoiy-siyosiy yondashuvni ilgari surdi, bunga ko‗ra soliq siyosati nafaqat fiskal, balki tartibga soluvchi ijtimoiy-siyosiy maqsadlarni ham ko‗zda tutishi kerak. ―Soliqlarga yaqin kelajakda sof moliyaviy maqsad bilan bir qatorda, - deydi A.Vagner, - yana bir boshqa farqli maqsad – xalq daromadlari va mulkini taqsimlashda soliqlar yordamida tartibga soluvchi aralashuvni amalga oshirish va shuning asosida erkin ayirboshlash sharoitida yuzaga keladigan o‗zgarishlarni ta‘minlash maqsadi qo‗yilishi mumkin. Men bu nuqtayi nazarni nafaqat turli ziddiyatlarga qarshi turib qo‗llayman, balki endi mazkur maqsadni alohida daromad va mol-mulkning iste‘mol qilinishida ham tartibga soluvchi mazmundagi aralashuv yo‗nalishida kengaytiraman. Ko‗rsatilgan ushbu maqsadning bunday belgilanishidan kengaygan yoki, aytish joiz bo‗lsa, soliqning sof moliyaviy mazmuni bilan birgalikda, ikkinchi ijtimoiy-siyosiy mohiyati kelib chiqadi‖ 272 . Kollektiv (jamoaviy) ehtiyojlar nazariyasi ko‗plab tanqidga uchrashiga qaramasdan, ushbu nazariya XX asrning 30-yillarida G‗arb moliya fanida yetakchi o‗rin egallaganini va asr oxirida zarur tuzatishlarni hisobga olgan holda G‗arb iqtisodiy ta‘limotida munosib o‗rinni egallaganini qayd etish zarur 273 . Shuningdek, soliqlarning kollektiv ehtiyojlar nazariyasidagi ―kollektiv‖ so‗zi ―jamiyat ehtiyojlari‖ so‗ziga to‗g‗rilanib, keynschilar va neokeynschilar tomonidan ham to‗liq qabul qilindi. 271 Налоги и налоговое администрирование в системе экономической безопасности: учебное пособие / под ред. А.Г. Яруниной; отв. ред. Л. В. Савина. – М.; Берлин: Директ-медиа, 2019. – 343 с. 272 Титов А.С. Понятие, сущность и основные направления развития налоговой политики // Финансовое право. – №5, 2005 – С.21. 273 Toshmatov Sh., G‗iyosov А., Giyasov S. Soliq nazariyasi va tarixi. O‗quv qo‗llanma. – T.: Iqtisod- Moliya, 2021. – 267 b. |