Referat mavzulari ro’yxati

uzluksiz
tarkib 
deyiladi. Agarda to‘ldiruvchida qandaydir bir oraliq o‘lchamlardagi donalar 
mavjud bo‘lmasa bunday donador tarkib 
uzlukli
tarkib deb ataladi.
To‘ldiruvchining optimal (eng maqbul) donadorlik tarkibini belgilash 
bo‘yicha juda ko‘p tavsiyalar mavjud. Ko‘pchilik tadqiqotchilar uzluksiz 
donador tarkibni samaraliroq deb biladilar. Uzlukli tarkibli qorishmalardan 
o‘rtacha o‘lchamlardagi fraksiyalarni olib tashlanganda g‘ovaklikning 
kamayishi ta’minlanadi. Biroq, undagi yirik donalar orasida siqilib qolgan 
mayda donalarning harakatchanligi chegaralanadi va ma’lum darajadagi 
harakatchan beton qorishmasini olish uchun donalarni sement hamiri bilan 
qalinroq qamrab olish zarurati tug‘iladi. Uzluksiz donador tarkibli 
qorishmalarda esa bu qatlam yupkaroq bo‘lishi kuzatiladi va uzlukli jarayonda 
to‘ldiruvchidagi mayda fraksiyalarning hajmi, hamda to‘ldiruvchining nisbiy 
yuzasi ortib boradi. Natijada donalarni qamrab olish uchun sement sarfi ortadi 
va to‘ldiruvchining bo‘shliqlarini kamaytirish hisobiga sementni iqtisod qilish 
imkoniyati kamayadi. Bundan tashqari uzlukli donadorlik tarkibning 
qatlamlanishga moilligi bo‘lib, bu betoning bir jinsliligiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi.
To‘ldiruvchining uzluksiz donadorlik tarkibini tanlash uchun turli 
samarali elash egrilari taklif etilgan. Bir vaqtning o‘zida bo‘shliqlari minimal 
darajadagi va eng kam donalar nisbiy yuzasiga ega bo‘lgan qorishmani olish 
mumkin bo‘lmaganligi tufayli (minimizatsiyani faqat bir omil orqali o‘tkazish 
mumkinligi sababli), ideal egrini quyidagi shartdan olish mumkin. Buning 
uchun qorishmadagi bo‘shliqlar miqdori va donalarning yuzalari yig‘indisi

---

155 
ma’lum darajadagi harakatchanlikka ega bo‘lgan beton qorishmasini va
mustahkam betonni olish uchun minimal miqdordagi sementni talab etishi 
kerak. Ideal egri bo‘yicha turli o‘lchamlardagi donalarni tanlash va 
solishtirishda o‘sha sement sarfi bilan qatlamlanishga moilligi kamroq va 
yanada harakatchanroq qorishmalar olinadi.
Bunday ideal egrilarga misol sifatida quyidagi Fuller va Bolomeylar 
tomonidan taklif etilgan tenglamani keltirish mumkin: 
ф
k
y



чег
ф
D
x
k
/
100


, (1.1) 
bu erda: 
k
f
– shakl koeffitsienti; 
k
f
=
8-14; 
x
– berilgan fraksiyadagi donalar 
o‘lchami; D
cheg
– to‘ldiruvchining chegaraviy yirikligi. 
Amaliyotda aniq ideal egri bo‘yicha to‘ldiruvchilar tarkibini tanlash 
uchun shag‘al va qumni elash kabi qo‘shimcha jarayonlar talab etiladi. Alohida 
fraksiyadagi materiallar(ashyolar)ning bir qismi ortib qolishi va boshqa 
fraksiyalarni to‘ldirish uchun esa qo‘shimcha maydalash talab etiladi. SHuning 
uchun amaliyotda bu usul keng tadbiq etilmagan.
Temir-beton zavodlari yoki qurilish ob’ektlarida to‘ldiruvchining 
donadorlik tarkibini tanlashda zarur miqdorda aniqlangan qum va shag‘aldan 
foydalaniladi va bunda qum va alohida olingan shag‘al fraksiyalari orasidagi 
nisbat imkoniyat darajasida ideal egriga yaqinlashishi lozim. Biroq, bu 
nisbatning ideal egriga aniq mos tushishi talab etilmaydi. Katta bo‘lmagan 
nomutanosibliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Donador tarkibni yomonlashuvini 
qator texnologik usullar yordamida kompensatsiyalash mumkin. Bu usullar 
bilan betonning narxi tushiriladi va transport-tayyorlov harajatlari kamaytiriladi. 
SHuning uchun standartlar va texnik ko‘rsatmalarda bir necha turli donadorlik 
tarkiblar tavsiyasi ko‘rsatiladi va to‘ldiruvchi qorishmasining xususiyatlarini
ahamiyatli darajada yomonlashuvi kuzatilmaydigan, alohida fraksiyalar 
nisbatida ma’lum darajadagi o‘zgarishlarga imkon beriladi. Masalan, qum 
uchun donadorlik tarkib quyidagi chegaralarda bo‘lishi zarur:
Jadval-6.1 
Elak teshigining o‘lchami, 
mm 
5 
2,5 
1,25 
0,63 
0,315 
0,14 
0,14dan 
Elakdagi to‘liq qoldiq, 
0 
0-20 
15-45 35-70 70-90 
90-100 
0-10 

---

156 
massa bo‘yicha % 
hisobida 
Qumning donadorlik tarkibini shartli ifodalash uchun 
M
k
- yiriklik 
modulidan foydalanadilar. Bu modul standart elaklarda qolgan qoldiqlarning 
to‘liq yig‘indisini (% hisobida) 100 bo‘lingan holida ifodalaydi. Qumlarning 
yiriklik moduli 2,1 dan 3,25 ga qadar o‘zgarishi mumkin. Biroq mos holdagi 
texnik-iqtisodiy va texnologik asoslanganda yanada mayda va arzon mahalliy 
qumlardan foydalanish mumkin (
M
k
=1,2-2,1). Yiriklik moduliga ko‘ra qumlarni 
yirik, o‘rta, mayda va o‘ta mayda yoki mayin turlarga ajratiladi (mos ravishda 
M
k
=2.5-3.5; 2-2.5; 1.5-2; 1-1.5, elakdagi to‘liq qoldiqda 0,63mm-50-75, 35-50, 
20-35, 20%dan kam). Yiriklik moduli qumning beton xususiyatiga faqat 
taqribiy baho bera oladi, chunki turli donador tarkibdagi qumlar bir xildagi 
yiriklik moduliga ega bo‘lishi mumkin.
Zich tog‘ jinslaridan olingan shag‘al va chaqiq toshning donadorlik 
tarkibi ularning chegaraviy yirikligi turli (20, 40, 60, 70 mm) bo‘lganligi uchun 
eng kichik va eng yirik o‘lchamlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. 
Jadval-6.2 
Elak 
teshiklarining 
o‘lchamlari, 
mm 
D
kich 
5 mm 
D
kich 
10 mm 
0,5 
Dkich
+
Dkat
D
kat 
bir fraksiya 
uchun 
Fraksiyalar 
aralashmasi 
uchun 
To‘liq 
qoldiqlar, % 
95-100 
90-100 
40-80 
50-70 
0-10 
To‘ldiruvchini optimal donadorlik tarkibi aksariyat, nafaqat qum va 
chaqiq toshning donadorlik tarkibiga, balki ularning o‘zaro to‘g‘ri nisbatini 
tanlashga ham bog‘liq. 
Bu nisbatning to‘g‘ri tanlanishiga faqat beton tarkibini hisobga olish 
bilan erishish mumkin, xususan sement va suvning miqdorini to‘g‘ri tanlash 
orqali erishiladi. O‘rta va past markali, sement sarfi 200-300 kg/m
3
bo‘lgan 
betonlarda beton qorishmasining eng yaxshi harakatchanlik ko‘rsatkichini ideal 
elash egrisiga yaqin bo‘lgan donadorlik tarkib ta’minlaydi. Sement sarfi ko‘p 

---

157 
10
20
30
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
Vn.й
Vn.min
Vn.min q
Vм
Vn.м
V й
bo‘lgan yuqori mustahkamlikdagi va bikir beton qorishmalarida qum hajmi yoki 
to‘ldiruvchining mayda fraksiyalarini umumiy hajmga nisbatan to‘ldiruvchini 
aniq xususiyatlari va beton tarkibidan kelib chiqqan holda kamaytirish 
maqsadga muvofiq.
To‘ldiruvchining bo‘shligi bilan donadorlik tarkib bevosita bog‘liq 
bo‘lib, uning zich joylashuvchanlik imkoniyatlari bilan aniqlanadi. SHuningdek, 
to‘ldiruvchi 
donalarining 
shakli 
bo‘shliqlilikka 
ta’sir 
ko‘rsatadi. 
To‘ldiruvchining bo‘shliqliligi – ahamiyatli jihat bo‘lib, u sement sarfi 
(qanchalik bo‘shliqlar ko‘p bo‘lsa shunchalik sement sarfi ortadi) va beton 
xususiyalariga ma’lum darajada ta’sir etadi. Nazariy nuqtai nazardan 
to‘ldiruvchidagi bo‘shliqlar hajmi undagi donalarning yirikligiga emas, balki
donalarning shakliga, ularning joylashish zichligi va quyilishiga bog‘liq. Bu 
fraksiyadagi to‘ldiruvchining bo‘shliqligi 0,3 dan 0,48 gacha o‘zgaradi.
Amalda nisbatan ko‘proq yoki kamroq zichlab quyish degan tushuncha 
mavhumdir; quyishning qandaydir oraliq sistemasi ma’no kasb etadi va shunga 
ko‘ra o‘rtacha bo‘shliq zichlashtirish darajasiga ko‘ra aniqlanadi. Donalarning 
qirralari ko‘payishi bilan bo‘shliqlar hosil bo‘lish ehtimoli ortadi. Aksariyat, 
uzunchoq ko‘rinishdagi (ignasimon, yapasqi) donalar qo‘llanilganda bo‘shliq 
ortib ketadi. SHuning uchun bunday donalarning shag‘alda yoki chaqiq 
toshdagi miqdori oddiy og‘ir betonlarda 35% dan, yo‘l qurilishi uchun 
mo‘ljallangan shag‘alda esa 25%dan oshib ketmasligi zarur (yapasqi donalar 
betonning mustahkamligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi).
Agarda ikki fraksiyadagi bir biridan o‘lchamlari bilan keskin farq 
qiluvchi donalar olingan bo‘lsa, qorishma bushligining aralashtirilayotgandagi 
xarakteri Rasm-6.1.dagidek ifodalanadi.
Belgilarni ta’riflab olamiz: V
bo‘sh
– bo‘shliq hajmi; V
d
– to‘ldiruvchi 
donalarining absolyut hajmi; V=V
bo‘sh
+V
d
– qorishmaning umumiy hajmi; 
B
nis
=V
bo‘sh
/V – nisbiy kattaliklardagi g‘ovaklilik; B
a
=V
bo‘sh
/V
d
– to‘ldiruvchi 
donalarining absolyut hajmiga nisbatan bo‘shliqlik.

---

158