Sa
əbfuıoe fl.C. OpzoHUsatfUft u ynpaaneHue MeotcdynapodHoü Koonepatfueü
npomeodcmea. M.,
1987
, c,
25
.
31
ölkələr arasındakı iqtisadi əlaqələrə həmçinin siyasi, milli,
etnik, sosial amill
ər də təsir edir. Bu şərtlər daxilində ölkələr
a
rasında xarici iqtisadi əlaqələr istehsalın beynəlxalq
ixtisaslaşması və kooperasiyalaşması, müştərək müəssisələrin
yaradılması, elmi-texniki əməkdaşlıq, xarici ticarət, lisenziyalar və
texnologiyalarla ticar
ət, işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkəti,
sosial-m
ədəni xidmətlərin göstərilməsi, turizm, nəqliyyat
xidm
ətlərinin təşkili, sərbəst iqtisadi zonaların yaradılması ilə
h
əyata keçirilir. Ölkələr arasında iqtisadi münasibətlər sistemi
aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
- xarici ticar
ət;
-
kapital ixracı;
- beyn
əlxalq valyuta-kredit münasibətləri;
- elmi-texniki
əməkdaşlıq;
-
işçi qüvvəsinin hərəkəti.
Xarici iqtisadi
əlaqələrin əsas bölmələrindən biri
xarici
ticar
ətdir.
Əmtəə və xidmətlərin xarici ticarəti beynəlxalq iqtisadi
əlaqələr sistemində mühüm yer tutur. Xarici ticarət hələ
q
ədimdən mövcuddur.
Lakin dünya bazarı kapitalizmin yaranması prosesində
meydana g
əlib. Belə ki, XV əsrdə dünya iqtisadiyyatı qapalı
xarakter daşıdığından əhalinin əksəriyyəti kənddə yaşayırdı və
əhalinin ərzaq və sənaye mallarına olan ehtiyaclarını ödəmək
üçün ticarət kəndlərdə və kəndlərin ətrafında cəmlənmişdi. Uzaq
m
əsafə ilə aparılan ticarət Şərqi və Cənubi Asiyadan keçən İpək
Yolu ticar
əti idi. Bu yolla ipəkdən toxunan mallar, dərman və zinət
əşyaları Hindistan və Çindən Avropaya daşınırdı. XV əsrin
sonlarından etibarən Avropanın iqtisadi və ticarət həyatında
böyük dəyişikliklər baş verdi. Bunun əsas
32
s
əbəbi elmin inkişafı, coğrafi kəşflər və əhalinin artımı idi.
Amerika qit
əsinin kəşfindən sonra ispanlar Meksika və Peruya
köçdülər, nəticədə Amerika qitəsindən İspaniyaya, buradan da
dig
ər Avropa ölkələrinə böyük həcmdə qızıl gətirilməsi dünyada
qiym
ətlərin xeyli artmasına səbəb oldu. Avropada bu inflyasiya
1650-cl il
ə qədər davam edərək böyük bazarların yaranmasına
g
ətirib çıxardı. Bu dövrdə Avropada iqtisadiyyatın və ticarətin
İnkişafında digər amil əhali artımı oldu. Əhali artımı əhalinin
k
ənddən şəhərə axınına səbəb olmaqla urbanizasiya
(şəhərləşmə) prosesini sürətləndirdi, bu da inkişaf etmiş sənaye
üçün ucuz işçi qüvvəsi təşkil edirdi. XV əsrdən başlayaraq dünya
miqyasında inkişaf edən bu proses ticarətlə məşğul olan və
önəmli kapitala malik bir sinif yaratmışdı. Bütün bunlar və eyni
zamanda müstəqil dövlətlərin yaranması, dünyada xarici ticarətin
inkişafını sürətləndirdi.
Feodalizmin dağılması və XVIII əsrdə sənaye çevrilişi
n
əticəsində iri maşınlı sənayenin yaranması isə xarici ticarət
əlaqələrinin artmasını Intensivləşdirdi. Sənaye üçün daha çox
xammal, materiallar, yanacaq v
ə iri satış bazarları tələb
olunurdu. Elmi-texniki t
ərəqqinin təsiri altında ölkələrin milli
iqtisadiyyatlarında baş verən struktur İrəliləyişlər, sənaye
istehsalında ixtisaslaşma, milli İqtisadiyyatların qarşılıqlı
asılılığını gücləndirdi. Bütün bunlar isə xarici ticarətin inkişafına
t
əkan verdi.
Xarici ticar
ət yarandığı dövrdən qarşıya belə bir sual
meydana çıxıb; Dövlətlər nə üçün ticarət edirlər? Bir ölkənin
xarici ticar
ətdən əldə etdiyi mənfəət digər ölkənin ziyanına
deyilmi? S
ərbəst ticarət sərfəlidir, yoxsa ticarət bu və ya digər
s
əbəblərə görə məhdudlaşdırılmalıdır?
33
iqtisadi n
əzəriyyələr tarixinin ilk mərhələsində yaranmış
xarici ticar
ət nəzəriyyələri bu suallara bu və ya digər şəkildə
cavab verm
əyə çalışır.
Ümumiyyətlə, BƏB və xarici iqtisadi əlaqələr iqtisadçı
aliml
ər tərəfindən daim tədqiq edilib və öyrənilib. Lakin xarici
iqtisadi
əlaqələr haqqında müasir anlayışlara uyğun ilk sistemli
fikirl
ər yalnız XV əsrdə merkantilistlər tərəfindən yaradılmışdır.
Merkantilizmin m
əğzini və məqsədini ölkəyə pulun, yəni qiymətli
metalın cəlb edilməsi təşkil edir. Merkantilistlər əsas diqqəti
t
ədavül sferasına verir və sərvətin mənbəyini tədavül sferasında,
əsasən də xarici ticarətdə axtarırdılar. İlk merkantilist- lər öz «pul
balansı» nəzəriyyələri ilə pula əslində dəfinə kimi yanaşır və hər
bir alışın, onun miqdarının azaldığını göstərirlər. İmkan daxilində
xaricd
ən alınmadan İmtina etməyə çalışırlar. İnkişaf etmiş
merkantllizm is
ə «aktiv ticarət balansı» sistemini müdafiə edir. Bu
m
ərhələdə merkantilistlər pula həqiqi kapitalist kimi yanaşır və
onlar başa düşürdülər ki, pulun yeni pul yaratması üçün o
h
ərəkətə gətirilməlidir. Bu isə xarici ticarəti inkişaf etdirməyi tələb
edir.
Lakin xarici iqtisadi
əlaqələr ilk dəfə olaraq klassik siyasi
İqtisadın nümayəndələri tərəfindən daha dolğun tədqiq edilib. Bu
baxımdan Qərb iqtisad elmində «mütləq üstünlük nəzərly- yəsi»
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu nəzəriyyənin əsası klassik siyasi
iqtisadın banilərindən biri olan A.Smit tərəfindən qoyulub. Həmin
n
əzəriyyəyə görə, bir ölkədə hansı mallar daha ucuz istehsal
olunursa, dig
ər ölkələrə ixrac edilməli, əksinə istehsalı baha başa
g
ələn mallar xarici ölkələrdən idxal edilməlidir. A.Smit bütün
ölkələr
üçün
qarşılıqlı
ticarətin
s
əmərəli
olduğunu
əsaslandırmağa çalışaraq yazırdı: «əgər hər hansı bir
34
ölkə bizdə istehsalı baha başa gələn mallarla bizi daha ucuz
qiym
ətə təmin edə bilərsə, onda həmin məhsulu almaq daha
s
ərfəlidir. Əvəzində biz istehsal xərclərində üstünlüyə malik
olduğumuz malları təklif edə bilərik».'^ Lakin həyat göstərdi ki,
A.Smitin mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsinin də müəyyən qüsurları
vardır. Belə ki, BƏB-in mənasını yalnız mütləq xərclərə
əsaslandırmaq, onun mahiyyətini daraltmaq deməkdir. Çünki,
əgər bir ölkədə bütün mallar digərindən daha ucuz istehsal
olunarsa, onda n
ə olacaq? Smitə görə, belə halda ticarət
edilm
əməlidir. Bu o qədər də gerçək deyil. Məsələn, inkişaf etmiş
ölkələr sənaye mallarını inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən
daha az x
ərclə istehsal edirlər. Buna baxmayaraq, bəzi sənaye
mallarını onlar inkişaf etməkdə olan ölkələrdən idxal edirlər. Bəs
bunu etm
ək onlar üçün əhəmlyyətlidirmi?
Siyasi İqtisadın digər görkəmli nümayəndəsi D.Rikardo
Smitln
xarici
ticar
ətin
s
əbəbləri
bar
ədə
fikirl
ərinin
çatışmazlıqlarını
göstərərək,
«müqayisəli
üstünlük
n
əzəriyyəslnl» irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyə ilə o, göstərib ki,
beyn
əlxalq ticarətin əsas səbəbi ölkənin bir malın istehsalında
müqayisəli üstünlüyə malik olmasıdır. Burada mütləq üstünlük
əsas rola malik deyil. O, belə bir misal göstərir: tutaq ki,
Portuqaliyada müəyyən miqdar şərab istehsalı üçün il ərzində 80
adam
əməyi tələb olunur, mahud istehsalı üçün isə həmin
müddətdə 90 adam əməyi lazımdır. İngiltərədə həmin müddətdə
eyni k
əmiyyətdə şərab istehsalına isə 100 adam əməyi tələb
olunur. Bu m
isala görə Portuqaliya hər iki malın istehsalında
mütləq üstünlüyə malikdir. Çünki, Portuqaliya istər mahudu,
ist
ərsə də
Dostları ilə paylaş: |