OcHoebi eHeıune^KonoMuuecKux :manuü / Flod ped. 0oMUncKmo.- M:
MeofcdyHapoÖHbie omnoiuentm, 1994, c. 120.
26
c
əhd edir və oradan ucuz qiymətə mallar alaraq öz ölkələrində
m
ənfəətlə satmağa çalışırlar. Nəticədə daxili bazarda alqı-satqı
əməliyyatları ilə müqayisədə idxal-ixrac əməliyyatlarında daha
çox gəlir əldə etmək müxtəlif ölkələrin sahibkarlarının BƏB-də
iştirakının əsas səbəbinə çevrilir. Ölkələrin BƏB-də iştirakına
müəssisə səviyyəsində deyil, dövlət marağını nəzərə almaqla
yanaşmaq lazımdır. Məlumdur ki, maddi nemətlərin istehsalı
fasil
əsiz prosesdir, iqtisadiyyatın inkişafı nəticəsində tələbatlar
daim d
əyişir. Artan tələbatı ödəmək üçün qarşıya yeni istehsal
sah
ələrinin yaradılması və mövcud sahələrin genişləndirilməsi
t
ələb olunur. Bu vəzifənin həlli üçün iş vaxtına qənaət qanununa
əməl olunmalıdır ki, bununla da məhsulların istehsalına çəkilən
x
ərclər azalır və əmək məhsuldarlığı yüksəlir. Artan tələbatı
ödəmək üçün ya mövcud müəssisələr genişləndirilməli, ya da
yeni müəssisələr tikilməlidir. Bunların həyata keçirilməsi uzun
müddət, xeyli maddi və investisiya ehtiyatları tələb edir. Məhsul
v
ə investisiya ehtiyatlarına artan tələbatları ödəmək üçün yeganə
yol ölkənin BƏB-də iştirakıdır.
Bel
əliklə, ölkələrin BƏB-də iştirakının iki əsas səbəbi
vardır. Birincisi, cəmiyyətin maddi tələbatları qeyri-məhduddur.
İkincisi, iqtisadi ehtiyatlar, yəni əmtəələrin istehsalı və xidmətlərin
göstərilməsi üçün vəsaitlər məhduddur, bu əks amillər meydana
çıxdıqda, mövcud ehtiyatlardan qənaətlə istifadə edilməsi
z
əruriləşir. Ona görə də, ölkələr həmişə BƏB-də iştirakında
maraqlıdırlar. Müəssisələrin isə BƏB-də iştirak etməsinin səbəbi
m
ənfəət əldə etməkdir. Eyni zamanda, BƏB-də iştirak edən
ölkələr daim olaraq iqtisadi mənfəət əldə etmək istəyirlər.
Ölkələrin BƏB-də səmərəli iştirak etməsi üçün müəyyən
şərtlər - təbii ehtiyatlar, əlverişli iqlim şəraiti, nəqliyyatın və
27
infrastrukturanın inkişafı və s. olmalıdır. Ancaq ölkələrin BƏB- də
iştirakının səbəbləri ilə şərtlərini fərqləndirmək lazımdır. Ölkələri
BƏB-də iştirak etməyə məcbur edən səbəb gəlir əldə etməkdir.
Şərt isə ölkələrin BƏB-də iştirakı zamanı vaxta qənaət edilməsini
t
əmin edən ayrı-ayrı konkret şəraitdir. BƏB-də iştirak etməyi
şərtləndirən amillər səbəbdən fərqli olaraq müxtəlif ölkələrdən və
hadis
ələrdən asılı olaraq dəyişir.
Ümumilikdə BƏB-i müəyyən edən amilləri aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq olar:
- t
əbil ehtiyatların mövcudluğu;
- t
əbii-iqlim şəraiti;
- demoqrafik potensial v
ə ölkədə ixtisaslı kadrların olması;
-
ölkənin coğrafi vəziyyəti;
- elmi-texniki inqilab;
- n
əqliyyat və infrastrukturanın İnkişafı.
Ayrı-ayrı ölkələrdə bu amillərin hər birinin olması vacib
deyil. Çünki ölkələr BƏB-də iştirak etmək üçün bu amillərin
birind
ən və ya bir neçəsindən istifadə edirlər. Məsələn, ABŞ,
Kanada, RF, CAR, Ərəb ölkələri, Azərbaycanın təbii ehtiyatlar və
t
əbii iqlim şəraiti BƏB-də iştirak etmək üçün mühüm rol oynayır.
Böyük Britaniyada, AFR-də, İtaliyada və Yaponiyada isə bu
amill
ər məhdud olsa da, ixtisaslı işçi qüvvəsi və elmi- texniki
nailiyy
ətlər hesabına bu ölkələr BƏB-də geniş iştirak edir. Ancaq
bütün bunları göstərməklə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki,
BƏB-də İştirakı şərtləndirən amillərin olması o demək deyil ki, bu
amill
ər ölkələrin BƏB-də iştirak etməsi üçün həlledici rol oynayır.
Ola bil
ər ki, ölkə təbii ehtiyatlar cəhətdəh zəngindir, ancaq onun
reallaşması üçün inkişaf etmiş məhsuldar qüvvələr yoxdur və ya
ölkə başqa bir ölkədən siyasi və Iq-
78
tisadi c
əhətdən asılıdır. Hazırda inkişaf etməkdə və keçid
iqtisadiyyatlı ölkələrdə kifayət qədər ixtisaslı işçi qüvvəsi olsa da,
iqtisadiyyat z
əif inkişaf etdiyinə görə onlar yüksək əmək haqqı və
s. s
əbəblərə görə digər ölkələrə işləməyə gedirlər.
Dig
ər tərəfdən, praktika sübut edir ki, eyni təbii
ehtiyatlara, t
əbii-iqlim şəraitinə malik ölkələr əmtəə mübadiləsi
ed
ərək qarşılıqlı fayda götürə bilərlər. Bu onunla əlaqədardır ki,
bu ölkələr hazır məhsul istehsal etmək üçün müxtəlif istehsal,
texnoloji v
ə əmək vasitələrinə malikdirlər, yəni ölkələr arasında
əmək bölgüsünün başlıca hərəkətverici qüvvəsi elmi-texniki
t
ərəqqidir.
Ölkədaxili əmək bölgüsündə olduğu kimi BƏB-in də əsas
formaları sahədaxili və sahələrarası əmək bölgüləridir. Ancaq
ölkədaxili əmək bölgüsünün regionlararası formasından fərqli
olaraq BƏB-in xalq təsərrüfatı forması fərqləndirilir.^ Sahədaxili
BƏB müxtəlif ölkələrin eyni sahəyə daxil olan müəssisələrin
istehsal etdikl
əri müəyyən növ əşyaların, detal, aqreqat və
hiss
ələrin mübadiləsidir. Sahələrarası BƏB isə xalq təsərrüfatının
müxtəlif istehsal sahələrinə məxsus müəssisələrin İstehsal
etdikl
əri məhsulların mübadiləsi zamanı yaranır.
BƏB-in xalq təsərrüfatı forması ölkədaxili əmək
bölgüsünün regionlararası formasından fərqli olaraq müxtəlif
ölkələrdə fəaliyyət göstərən bütün müəssisələr arasındakı
əlaqəni ifadə edir. Bu onu göstərir ki, bir ölkənin ÜDM-in hansı
hiss
əsi digər ölkənin ÜDM-in hansı hissəsinə mübadilə edilir.
Eyni zamanda beyn
əlxalq ixtisaslaşma və kooperasiya-
laşma da BƏB-in ən mühüm formaları və onun əsas
Dostları ilə paylaş: |