Mövzu 2 Beynəlxalq əmək bölgüsü beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin obyektiv əsasıdır
Yüklə 356,12 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
MÖVZU 2 Beynəlxalq əmək bölgüsü beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin obyektiv əsasıdır 2.1. Beynəlxalq əmək bölgüsünün mahiyyəti və əsas formaları Beynəlxalq əmək bölgüsü (BƏB) BİM-in mahiyyətini açan əsas kateqoriyadır. Bu özünü onda göstərir ki, dünyanın istənilən ölkəsi bu və ya digər formada BƏB-ə cəlb olunub. Müasir dünyada BƏB-də iştirak ölkənin qarşısında duran daxili və xarici vəzifələrin yerinə yetirilməsinin, ölkələr arasında qarşılıqlı faydalılığa əsaslanan münasibətlərin qurulmasının vacib vasitəsidir. BƏB-də iştirak ölkələrə daha az xərclə öz ehtiyaclarını ödəməyə və beləliklə də, əlavə iqtisadi səmərə əldə etməyə imkan verir.
BƏB-in mahiyyətini açmağa keçməmişdən əvvəl ilk olaraq ölkə daxilində əmək bölgüsünün necə baş verdiyini qısaca olaraq nəzərdən keçirək. Ümumiyyətlə, əmək bölgüsü tarixən müəyyən olunmuş ictimai əmək sistemidir. O, cəmiyyətin inkişaf prosesində istehsal fəaliyyətinin differensiallaşması nəticəsində bərqərar olur. Dünyanın istənilən ölkəsində ayrıca götürülmüş heç bir müəssisə həmin ölkənin cəmiyyətinə lazım olan bütün məhsulları istehsal etmək iqtidarında deyildir. Hər bir müəssisə müəyyən növ məhsulların hazırlanması üzrə ixtisaslaşır, yəni müəssisələrin ixtisaslaşması baş verir. O özünü bir neçə formada – predmet, peşəkar və ərazi ixtisaslaşmaları formasında göstərir.
deməkdir; peşəkar ixtisaslaşma isə müəssisədə əsasən müəyyən peşə mənsubiyyəti olanların (neftçilər, iqtisadçılar, hüquqşünaslar və s.) çalışdığını göstərir; ərazi ixtisaslaşması müəssisənin konkret ərazidə yerləşdiyini xarakterizə edir. Təsərrüfat subyektlərinin ixtisaslaşması zəruri və mütləq şəkildə istehsal olunan məhsulların mübadiləsi ilə müşaiyət olunur. Bu cür qarşılıqlı təsir nəticəsində müəssisələrarası əmək bölgüsü meydana gəlir. Bu, əmək bölgüsünün universal formasıdır. Əgər ixtisaslaşmış məhsul və ya xidmətlə mübadilə bir sahəyə aid olan istehsal subyektləri arasında baş verirsə, onda müəssisələrarası əmək bölgüsü sahədaxili əmək bölgüsünə (məsələn, maşınqayırma müəssisələri arasında məhsul mübadiləsi) çevrilir. Əgər mübadilə müxtəlif sahələrə aid olan müəssisələr arasında baş verirsə, onda əmək bölgüsünün sahələrarası forması (məsələn, sənayenin kömür və energetika sahələri arasında əlaqə) meydana gəlir. Əgər mübadilə müxtəlif istehsal növlərinə aid olan sahələr arasında həyata keçirilirsə, onda əmək bölgüsünün növlərarası
Nəhayət, müəyyən regionun müəssisələrinin istehsal etdikləri məhsulların digər regionda istehsal olunan məhsullarla mübadiləsi zamanı əmək bölgüsünün regionlararası forması (məsələn, Gəncə iqtisadi rayonu ilə Xaçmaz iqtisadi rayonu arasında əmtəə mübadiləsi) əmələ gəlir. Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, əmək bölgüsü məsələsini öyrənərkən müəssisələrin ixtisaslaşması formasını və müəssisələr arasında əmək bölgüsünün formalarını dəqiq surətdə fərqləndirmək lazımdır. Istehsal subyektlərinin ixtisaslaşamsı yuxarıda qeyd edildiyi kimi, özünü üç formada – predmet, peşəkar və ərazi əmək bölgüsü formasında göstərir. Əmək bölgüsü isə aşağıdakı formaların biri üzrə meydana gəlir – sahədaxili, sahələrarası, növlərarası və regionlararası. Bu formalardan hər biri özündə əmək bölgüsünün hər iki xarakterik cəhətlərini – mübadilə və ixtisaslaşmanı (hər üç formada) əks etdirir. Beləliklə, ölkə daxilində əmək bölgüsü ayrı-ayrı təsərrüfat subyektlərinin müxtəlif əmtəə və xidmətlər istehsalında ixtisaslaşmaları və sonradan bu əmtəə və xidmətlərlə mübadilənin baş verdiyi əməyin təşkili sistemi və ya üsuludur. Yəni, əmək bölgüsü iki əsas cəhətlə - ixtisaslaşma və mübadilə ilə xarakterizə olunur. Əmək bölgüsünün formaları ilə yanaşı onun növləri də fərqləndirilir. Adətən əmək bölgüsünün üç növü – müəssisədaxili, ölkədaxili və ölkələrarası və ya beynəlxalq əmək bölgüsü fərqləndirilir. Əmək bölgüsünün hansı sferada baş verdiyindən asılı olaraq o, ayrı-ayrı növlər üzrə differensiallaşır. BƏB – ictimai əmək bölgüsünün xüsusi növüdür. O, ölkədaxili əmək bölgüsünün inkişafı əsasında yaranır. Qeyd edək ki, öz strukturlarına görə ölkədaxili əmək bölgüsünün və BƏB-in bir sıra ümumi cəhətləri vardır. Birincisi, onların hər ikisi ictimai əmək bölgüsünə aiddir. Çünki, onların hər ikisi cəmiyyət üzvləri arasında baş verir. İkincisi, həm ölkədaxili əmək bölgüsündə, həm də BƏB-də müəssisələrin ixtisaslaşması müəyyən növ məhsulların istehsalı və bu məhsullarla mübadilə əsasında baş verir. Üçüncüsü, qeyd olunan hər iki əmək bölgüsü forması özlüyündə müxtəlif müəssisələrin istehsal kollektivlərinin eyni zamanda mövcud olan əməyini əks etdirir. Bu müəssisələr istehsal etdikləri məhsulları mübadilə etməklə öz aralarında iqtisadi
əlaqələr qururlar. Beləliklə, həm ölkə daxilində, həm də dövlətlər arasında əmək bölgüsü xüsusi üsullarla həyata keçirilən birgə əməkdir. BƏB-i ölkədaxili əmək bölgüsündən fərqləndirən əhəmiyyətli cəhətlər mövcuddur. Bu fərqli cəhətlər özünü aşağıdakılarda göstərir: 1. BƏB və ölkədaxili əmək bölgüsü arasında daha çox nəzərə çarpan fərq onların fəalyyət sferalarının özünəməxsusluğundadır. Əgər ölkədaxili əmək bölgüsü hər hansı bir milli iqtisadiyyatın strukturunu əks etdirirsə, BƏB iki və ya daha artıq milli iqtisadiyyatlar arasında münasibətlərin qurulması deməkdir. 2. Digər fərq BƏB-in və ölkədaxili əmək bölgüsünün ölkələrin milli məcmu ictimai əməyinin strukturuna təsir istiqamətlərinin spesifikliyindədir. Ölkədaxili əmək bölgüsünün inkişafı zamanı milli iqtisadiyyatın strukturunun birbaşa dəyişilməsi baş verir. BƏB zamanı isə dəyişmə birbaşa yox, dolayı yolla, yəni milli iqtisadiyyatın digər ölkələrin ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması yolu ilə baş verir. BƏB-in funksional təyinatı ondan ibarətdir ki, o, müxtəlif ölkələr arasında möhkəm iqtisadi əlaqələrin yaranmasına kömək etməklə onların milli məcmu ictimai əməyinin strukturuna daha faydalı iqtisadi təsir göstərir. Bu təsir BƏB-də iştirakın, ölkəyə öz səylərini istehsalı üzrə daha yaxşı şərtlərə malik olduğu məhsul buraxılışında cəmləşdirməyə imkan verməsi ilə müəyyən olunur. 3. Ölkədaxili əmək bölgüsü və BƏB arasında fərqlilik özünü həmçinin bu iqtisadi proseslərdə iştirak edən subyektlərin səlahiyyətlərinin həcmində göstərir. Məlumdur ki, ölkədaxili əmək bölgüsünün subyektləri kimi, ayrı-ayrı müəssisələr, firmalar, şirkətlər çıxış edirlər. Onlar həmçinin BƏB-in də subyektləridir. Lakin BƏB zamanı dövlətin rolu əhəmiyyətli dərəcədə artır ki, bu da özünü milli müəssisələrin xarici iqtisadi fəaliyyətlərinin dəstəklənməsində, bəzən isə məhdudlaşdırılmasında göstərir. 4. BƏB ölkədaxili əmək bölgüsündən bu proseslərdə fəaliyyət göstərən obyektlərin əhatə dairəsinin irihəcmliliyi ilə də fərqlənir. Məlumdur ki, ölkədaxili əmək bölgüsünün obyektləri kimi müxtəlif əmtəələr və xidmətlər çıxış edirlər. Ölkə daxilində müəssisələr həmçinin texnoloji nailiyyətlərlə, elmi-texniki təcrübə ilə, mütəxəssislər və işçilərlə mübadilə edirlər. Bütün bu sadalanan obyektlər BƏB üçün də xarakterikdir, lakin onların əhatə dairəsi əhəmiyyətli dərəcədə fərqlidir. Yəni, ölkə daxilində mübadilə olunan məhsul və xidmətlərin çeşidi beynəlxalq səviyyədə mübadilədən daha genişdir. Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, BƏB ölkədaxili əmək bölgüsünün davamı deyil. O, ictimai əmək bölgüsünün xüsusi, müstəqil növlərindən biridir. Beləliklə, beynəlxalq əmək bölgüsü müxtəlif ölkələrin müəssisələrinin müəyyən əmtəə və xidmətlərin istehsalı üzrə ixtisaslaşdıqları və sonradan bu əmtəə və xidmətlərlə mübadiləni həyata keçirdikləri, qarşılıqlı surətdə asılı olan istehsalın təşkili sistemi və ya üsuludur. BƏB-in mahiyyəti özünü istehsal prosesinin bölünməsinin və birləşməsinin dialektik vəhdətində göstərir. BƏB-in əsas məzmunu əmək fəaliyyətinin müxtəlif növlərinin ayrılmasından və xüsusiləşməsindən, onların qarşılıqlı fəaliyyətindən və bir-birlərini qarşılıqlı surətdə tamamlamalarından ibarətdir. Yəni, əmək bölgüsü təkcə ayrılma prosesi kimi deyil, həmçinin əməyin birləşdirilməsi üsulu kimi çıxış edir. BƏB-in əsası kimi müxtəlif ölkələr arasında baş verən qarşılıqlı iqtisadi fəaliyyət zamanı ixtisaslaşma və mübadiləyə olan obyektiv ehtiyacı göstərmək olar. Yuxarıda göstərildiyi kimi, BƏB ölkələr arasında ictimai ərazi əmək bölgüsünün ən yüksək inkişaf səviyyəsidir. Bu, ölkələrin müxtəlif məhsullar üzrə iqtisadi mənfəət baxımından sabit surətdə ixtisaslaşmalarında və bu məhsullarla qarşılıqlı mübadilədə təzahür edir. Qeyd etmək lazımdır ki, müəssisələrin beynəlxalq ixtisaslaşması da ölkə daxilində olan formalarda baş verir. Yəni, beynəlxalq qarşılıqlı əlaqəli istehsal sistemində iştirak edən müəssisələr müəyyən konkret məhsullar istehsal edirlər, bu müəssisələrdə konkret peşə nümayəndələri çalışırlar və bu müəssisələr müəyyən ərazilərdə yerləşirlər. BƏB-in formalarına gəldikdə isə, dünya arenasında da istehsal fəaliyyətinin nəticələri ilə mübadilə müəyyən qruplara – istehsal sahələrinə, altsahələrinə və növlərinə daxil olan müəssisələr arasında baş verir. Və mübadilənin hansı qrupa daxil olan müəssisələr arasında baş verməsindən asılı olaraq BƏB-in uyğun formaları – sahədaxili, sahələrarası, növlərarası formaları meydana gəlir. Lakin dünya arenasında regionlararası forma əvəzinə iki ölkə arasında əmək bölgüsünü xarakterizə edən milli təsərrüfat forması əmələ gəlir.
Yüklə 356,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|