əsasında müqayisəli qiymətlərlə xarici ticarətin real dinamikası
müəyyən olunur.
Orta
əsrlərdən başlayaraq əksər ölkələrin iqtisadçıları
xarici ticar
ətin əmələ gəlməsini, onların rolunu aydınlaşdırmağa
çalışmış, hələ o dövrdə feodalizmin dağılması və kapitalizmin
yaranması zamanı (XV - XVIII əsrlər) ticarət burjuaziyasının
maraqlarını müdafiə edən merkantalistlər, millətin varlanması
üçün xarici ticarətin rolunu yüksək qiymətləndirirdilər.
Lakin pul yegan
ə sərvət, əmtəələrin
pula dəyişdirilməsi
İsə sərvətlərin artması üçün yeganə üsuldur. Bu baxımdan
merkantalistl
ərin
fikrinc
ə
əmtəələrin
idxalı
sərvətlərin
azaldılmasına bərabərdir. Merkantalistlər təklif edirdilər ki, ixracı
stimullaşdırmaq və dövlətin İşə qarışması ilə idxalı
m
əhdudlaşdırmaq lazımdır.
Merkantalistl
ərin ən məşhur nümayəndələri İngilis
iqtisadçısı U.Staffor (1564-1612), T.Man (1571-1641), fransız
iqtisadçısı A. de Mokretyen (1575-1621) ilk dəfə olaraq «siyasi
iqtisad» terminini işlətmişlər. Rus iqtisadçısı N.T.Posoşkov
(1652-1726) da merkantalizm t
ərəfdarı idi.
İdxala məhdudiyyətlər qoyulması beynəlxalq ticarəti
çətinləşdirdi, kapitalist istehsalının inkişafı məntiqi ilə ziddiyyət
t
əşkil etdi. Merkantalizmin proteksionist doktrinası əvəzinə azad
ticar
ət (fritederçilik) ideyası meydana gəldi. Bu nəzəriyyənin
t
ərəfdarları xarici ticarətin rolunu beynəlxalq iqtisadi münasibətlər
nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirdilər.
Azad ticar
ət siyasətinin seçilməsi və ya proteksionizm XIX
əsr üçün xarakterik idi. Hal-hazırda bu iki yanaşma qarşılıqlı
sur
ətdə bir-birilə əlaqədərdır. Lakin bu əlaqələr
çərçivəsin
77
d
ə ziddiyyətli birlikdə azad ticarət prinsipi qabaqcıl rol oynamaqla
dominantlıq təşkil edir.
Fritrederçilik siyasəti ilk dəfə A.Smit tərəfindən beynəlxalq
ticar
ət nəzəriyyəsini əsaslandırarkən müəyyən olunmuşdur. Bu
n
əzəriyyə gömrük məhdudiyyətlərini zəiflətmək yolu ilə xarici
malların idxal şərtlərinin liberallaşdırılmasının vacibliyini sübut
etdi. A.Smit xarici ticar
ətin vacibliyini və əhəmiyyətini sübut etdi
v
ə göstərdi ki, «mübadilə hər bir ölkə üçün vacibdir, hər bir ölkə
bu
əməliyyatda mütləq üstünlük qazanır».^ A.Smi- tin təhlili azad
ticar
ətin bütün növləri üçün klassik nəzəriyyələrin tərəfdaşıdır.
Bundan
sonra
D.Rikardo
A.Smitin
ideya
larını
z
ənginləşdirdi və inkişaf etdirdi. O, millətlərin nə üçün ticarət
etm
ələrini, iki ölkə arasında mübadilənin hansı şərtlər daxilində
aparılmasının daha
da səmərəliliyini göstərərək, beynəlxalq
ixtisaslaşma meyarını müəyyən etdi. D.Rikardo belə hesab edirdi
ki, ölkənin mənafeyi naminə, hər bir ölkə onun üçün üstünlüyü
olan m
əhsul istehsalında ixtisaslaşmalıdır.
Rikardonun müddəaları
öz əksini nisbi üstünlük
n
əzəriyyəsində tapdı. D.Rikardo sübut etdi ki, beynəlxalq
mübadilə bütün ölkələrin mənafeyi naminə mümkündür və
arzuolunan-
dır. O, hər bir dövlət üçün əlverişli mübadiləyə lazım
olan qiym
ət zonasını müəyyən etdi.
C.S.Mili özünün «Siyasi iqtisadın prinsipləri» (1848)
əsərində «beynəlxalq əmtəə mübadiləsi hansı qiymətlərlə həyata
keçirilir?)) sualına cavab verdi.
Millə görə, tələb və təklif
qanununa
əsasən mübadilənin qiyməti elə səviyyədə müəyyən
Dostları ilə paylaş: