O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta

1-bоb. Buxgalteriya hisobi nazariyasi fanining predmeti va metodi hamda 
tadqiqot usullari
1. Xo`jalikdagi hisob turlari va ularning jamiyatni boshqarishdagi o`rni 
va ahamiyati
Hisobning paydo bo’lishini bеvosita kishilik jamiyatining vujudga kеlishi bilan 
bog’lash mumkin. Tarixiy ma'lumotlarga ko’ra ibtidoiy jamoa tuzumida ham 
hisobdan foydalanishgan ya'ni, qabila boshlig’i o’z qabilasini saqlab qolish uchun 
qaysi fasl qachon kеladi, qabilasida qancha odam bor, ular uchun qancha oziq-ovqat 
to’plash kеrak kabi hisob-kitoblarni amalga oshirgan. Dastlab hisob qurollari sifatida 
qo’l barmoqlaridan foydalanilgan (ba'zi hollarda bu odatdan hozir ham 
foydalanamiz). Hozirda ham jamiyatning bir bo’lagi hisoblangan har bir oilaning o’z 
hisob-kitobi bor. Qaysi oilada hisob-kitob yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lsa, o’sha 
oilaning turmush sharoiti yaxshi. Bundan ko’rinib turibdiki, hisob insonlarning 
hayotiy hamkoridir. 
Jamiyatnining rivojlanib borishi bilan hisob ham takomillashib, fan sifatida 
yuzaga kеla boshlagan. Hozirgi kunga kеlib, hisob quyidagi uch turga bo’linadi:
1. Operativ (теzkor) hisob.
2. Statistik hisob.
3. Buxgaltеriya hisobi.
1-chizma. O’zbеkiston Rеspublikasining hisob tizimi.
Kеltirilgan chizmadan ko’rinib turibdiki, sanab o’tilgan hisob turlarining birligi 
O’zbеkiston Rеspublikasining hisob tizimini tashkil qiladi. Lеkin ular vazifalari, 
tashkil qilishning usul-uslubiyoti kabi bеlgilari bilan bir-biridan farq ham qiladi.
8
O’zbеkiston Rеspublikasining hisob tizimi
Statistik 
hisob
Opеrativ
(tеzkor) hisob
Buxgaltеriya hisobi
Moliyaviy
hisob
Boshqaruv
hisobi

---

Operativ (теzkor)
hisob
- ayrim xo’jalik operatsiyalari va jarayonlarini bevosita 
ular sodir bo’layotgan vaqtida boshqarish maqsadida joriy kuzatish va nazorat qilish 
tizimi bo’lib hisoblanadi. Bu hisobning korxona va uning tarkibiy bo’linmalariga 
joriy rahbarlik qilish maqsadida ma’lumotlarni operativ ravishda olish va ulardan 
foydalanish uning farq qiladigan belgisi hisoblanadi.
Operativ hisob turli-tuman xo’jalik hodisalarni o’z ichiga olib, asosan ishlab 
chiqarish - texnika xususiyatidagi ko’rsatkichlar bilan ta’minlaydi. U mahsulot ishlab 
chiqarish bo’yicha topshiriqlarning bajarilishi, xarajatlar normativlaridan kundalik 
chetga chiqishlar, ish kuchidan foydalanish va asbob-uskunalarning yuklanganlik 
darajasi, shartnomalarga rioya qilinishi - mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan 
tuzilgan kontraktlarning bajarilishi haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Operativ 
hisobda o’lchovlarning hamma turlari - moddiy, mehnat va qiymat o’lchovlaridan 
foydalaniladi. Lekin hisobning bu turi asosan bir turdagi operatsiyalarni aks 
ettirganligi va undan umumlashtirilgan ko’rsatkichlar talab qilinmaganligi sababli, 
unda moddiy, mehnat o’lchov birliklaridan foydalaniladi.
Nazoratning operativligini ta’minlash uchun xo’jalik operatsiyalarining borishi 
haqidagi axborotni tezroq olish kerak bo’ladi. Shuning uchun operativ hisobning 
ma’lumotlari iloji boricha osonroq yo’l bilan qayd qilinishi mumkin. Ularni bevosita 
kuzatish yo’li bilan yetkazishadi, telefon, faks, modem orqali, kompyuter aloqasi 
yordamida va boshqa yo’llar bilan xabar qilishadi. Hozirgi vaqtda operativ axborotni 
olish uchun mexanika va avtomatik o’lchov, tartibga soluvchi asboblar, 
moslamalardan foydalanish tobora kengayib bormoqda. Hisobni bunday tashkil qilish 
xo’jalik operatsiyalarining borishi ustidan ularning amalga oshirilishi vaqtida bevosita 
boshqarish imkonini beradi.
Operativ hisobning ma’lumotlaridan mutlaq aniqlik talab etilmaydi, chunki 
ularning asosiy vazifasi - kuzatilayotgan ob’yektlarda sodir bo’layotgan 
o’zgarishlarni tezlik bilan xabar qilishdir. Shuning uchun amaliyotda operativ 
hisobdan faqat
taxminiy axborotni olish bilan kifoyalanadilar. Lekin bu axborot yetarli darajada
to’g’ri bo’lishi kerak, zeroki, unga qarab sodir bo’lgan o’zgarishlarning hajmi va 
tavsifi haqida ishonchli xulosa qilib, xatosiz bo’lgan boshqaruv qarorlarni qabul qilish 
9

---

mumkin bo’lsin.
Operativ hisob korxonaning har xil bo’linmalari - bo’limlari, sexlari, omborlari 
va hokazolar tomonidan yuritiladi.
Operativ axborot yordamida - menejerlar ishlab chiqarish, foyda bo’yicha 
topshiriqni bajarilishining borishi, korxonani ta’minlash va mahsulot sotishsi bo’yicha 
topshiriqlarning bajarilishi, tovar moddiy qiymatliklar zahirasining darajasi hamda 
boshqa korxonalar, tashkilotlar, muassasalar bilan hisob-kitoblarning holati va borishi 
haqidagi ma’lumotlarni olishda foydalanishadi.
Operativ hisob korxonani ishchi kuchi bilan ta’minlanganligi, uning harakati, 
xodimlarning malakasini oshirish va boshqalar ustidan nazorat qilish uchun zarurdir. 
Sexlar, omborlar va boshqa bo’linmalar xodimlari undan ma’lum xo’jalik qismidagi 
topshiriqlarning bajarilishini borishi haqidagi ma’lumotlar olishadi.
Operativ hisobdan ishlab chiqarish bo’linmalarida sodir bo’layotgan 
operatsiyalar yoki jarayonlarning borishi haqidagi axborotlarni olishda keng 
foydalaniladi. Bu yerda u maxsus grafiklar, xabarchi taxtalar va boshqalar yordamida 
amalga oshiriladi.
Operativ hisobning ba’zi ma’lumotlaridan faqat korxonaning tarkibiy 
qismidagina foydalanilmay, ulardan boshqaruvchi tizimlarda ham foydalaniladi. 
Bunday ma’lumotlar umumlashtirilib, ichki operativ hisobot tarkibiga kiritilishi 
mumkin. Operativ hisobotning ko’rsatkichlari ayrim tarmoqlar va butun xalq xo’jaligi 
miqyosida tegishli jarayonlarni borishi ustidan kuzatish va axborotni umumlashtirish 
uchun xizmat qiladi. Operativ hisobotdan, masalan, mahsulot iishab chiqarish, xom 
ashyo bilan ta’minlanganlik, ishga kelish, ekish va hosil yig’ishning borishi haqida va 
boshqa ma’lumotlar olinadi. Operativ hisobning ma’lumotlari ulardan keyinchalik 
foydalanishda buxgalteriya yoki statistik hisobda qayta ishlanadi.