Ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi

va ularni hisobga olishni takomillashtirish masalalari 
Respublika aholisining aksariyat qishloq xo’jaligi mahsulotlarga bo’lgan ehtiyoji ham 
to’liq qondirilmayapti. Ularning ayrimlarini chetdan olib kelib, sotish orqali ham bu muammo 
to’liq yechilganicha yo’q. Bu asosan don, qand, shakar mahsulotlariga, katoshka va chorvachilik 
mahsulotlariga, ayniqsa, go’sht va sut mahsulotlariga tegishli. Shuning uchun barcha turdagi 
korxonalarda qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishni ko’paytirish eng dolzarb muammodir. U 
siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy ahamiyatga ega. Bu muhim muammoni hal etishning asosan 
ikki yo’li mavjud: 

---

35 

Ekstensiv yo’l. Ya’ni, ekin maydonlarini, chorva hayvonlari bosh sonini ko’paytirish 
hisobiga yalpi mahsulot hajmini ko’paytirish. Bu usulni adabiyotlarda, Amerika usuli, deb ham 
atashadi. Lekin uning rivojlantirilishi ayrim ishlab chiqarish resurslari, jumladan, yer va suv 
resurslari tabiatan cheklanganligi sababli to’liq ta’minlanmaydi. 
Bu usulda qishloq xo’jalik mahsulotlari hajmini ko’paytirish uchun moddiy mablag’ hamda 
mehnat sarflari asosan yangi yerlarni o’zlashtirib, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi muomalasiga 
kiritishga hamda chorva hayvonlari bosh sonini ko’paytirishga qaratiladi. Natijada o’simlikchilik 
va chorvachilik mahsulotlarining miqdori ko’paytiriladi. Shu bilan birga bu jarayonda yangi 
texnikalarni, ilg’or texnologiyalarni, zooveterinariya ishlarini ham amalga oshirish talab qilinadi. 
Demak, bu usul yordamida yalpi mahsulot hajmi ko’payishi, sifati yaxshilanishi ta’minlanadi. 

Intensiv yo’l. Ya’ni, foydalanilayotgan yerlarning unumdorligini oshirish, fan-texnika, 
samarali texnologiyalarni joriy etish natijasida mavjud resurslardan oqilona foydalanish, ularning 
unumdorligini yuksaltirish, chorvachilikda zotexnologiya, veterinariya ishlarini rivojlantirish 
asosida hayvonlarning mahsuldorligini oshirish. Bu usulni adabiyotlarda, Prussiya yo’li, deb ham 
ataladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining hajmini ko’paytirish, sifatini yaxshilash asosan 
moddiy, mablag’ va mehnat sarflarini, fan yutuqlarini, yangi texnikalarni hamda ilg’or 
texnologiyalarni, hayvonlarning nasl va zotlarini, o’simlik navlarini yaxshilashga qaratish orqali, 
binobarin, qo’shimcha investitsiyalarni amalga oshirish hisobiga ta’minlanadi. 
Respublikada ekstensiv yo’l bilan qishloq xo’jalik mahsulotlarini ko’paytirish 
sug’oriladigan hududlarda ancha cheklangan. Lekin intensiv usuldan foydalanish imkoniyati 
mavjud. Buning uchun, avvalo, butun aholida vatanparvarlik ruhi rivojlanishiga erishish, o’z 
hayotimizning yuksalishini o’zimiz ta’minlashimiz kerak, degan tushuncha barchada mustahkam 
shakllanishi kerak. Vatanparvarlik, albatta, iqtisodiy tadbirkorlik bilan mustahkam, real 
bog’lanishi, chunonchi, tadbirkorlikni amalga oshirish uchun mablag’lar bo’lishi lozim. Ularni 
asosan ishlab topish zarur, yetishmagan qismini esa davlat va mahalliy byudjetlardan, qarzlar va 
boshqa manbalar hisobiga qoplash mumkin. Bu mablag’larni qishloq xo’jalik mahsulotlarini 
ko’paytirish, ularning sifatini ta’minlovchi quyidagi tadbirlarga sarflash maqsadga muvofiqdir: 

yangi yerlarni kompleks o’zlashtirishga; 

zotli, sermahsul chorva hayvonlarini yaratish, sotib olishga; 

yangi bog’lar, tokzorlar, ko’p yillik daraxtzorlarni barpo etishga; 

yangi irrigatsiya-melioratsiya tizimini barpo etish, mavjudlarining ishga yaroqliligini 
ta’minlash maqsadida ta’mirlashga; 

sermahsul o’simlik navlarini, chorva zotlarini yaratish maqsadida fan-texnikani 
rivojlantirishga; 

yangi texnikalarni, ilg’or texnologiyalarni ishlab chiqarishga izchil joriy etishga; 

ishlab 
chiqarishni 
kompleks 
mexanizatsiyalashtirish, 
kimyolashtirishni 
hamda 
elektrlashtirishni ta’minlashga; 

mavjud asosiy vositalarning ishga yaroqliligini ta’minlashga; 

o’simlikchilikning, chorvachilikning ishlab chiqarish vositalariga bo’lgan talabini imkoniyat 
darajasida ta’minlashga; 

ishchi-xizmatchilarning bilimini, malakasini yuksaltirish va moddiy hamda ma’naviy 
rag’batlantirishni real, ta’sirchan usullar orqali rivojlantirishga; 

ishlab chiqarishni liberallashtirish, erkinlashtirishga, islohotlarni chuqurlashtirishga; 

ishlab chiqarish, davr xarajatlarini, moliyaviy xarajatlarni imkoniyat doirasida kamaytirishga; 

soliqlar tizmini takomillashtirishga; 

ayrim qishloq xo’jalik mahsulotlarining baholarini erkinlashtirish va boshqalarga. 

---

36 
Ta’kidlangan tadbirlar o’z vaqtida, sifatli amalga oshirilishi natijasida o’simlikchilik, 
chorvachilik mahsulotlari miqdorining ko’payishi va qiymatining oshishi ta’minlanadi. Qishloq 
xo’jalik mahsulotlari hajmining o’sishi ular ichki va tashqi talabni qondirish maqsadida ko’proq 
sotilishini ta’minlaydi. Natijada o’simchilik, chorvachilik mahsulotlarining tovarlilik darajasi 
oshiriladi. 
Hozirgi davrda qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotishda erkin, raqobatli bozor talab 
darajasida shakllanmagan. Shu sababli, jamoa, shirkat hamda fermer xo’jaliklari sotgan 
mahsulotlarining haqini vaqtida ola olmayaptilar, oqibatda debitorlik qarzlari ortib bormoqda. 
Qishloq xo’jalik mahsulotlari sotish tizimini erkin bozor talablariga javob beradigan darajaga 
olib chiqish lozim. Buning uchun avvalo, qishloq xo’jalik korxonalarining o’zida marketing 
masalalari bilan muntazam shug’ullanadigan guruhlar yoki bo’limlarni tashkil etish, ularni erkin 
bozor ma’lumotlari bilan muntazam ta’minlash zarur.
Shuningdek, qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotib olish bilan shug’ullanuvchi barcha 
tashkilotlarning, korxonalarning faoliyatini rivojlantirish, ularning bo’limlarini ishlab 
chiqarishga yaqinlashtirish kerak. Shundagina ortiqcha xarajatlarga, nobudgarchilikka yo’l 
qo’yilmaydi: qishloq xo’jalik korxonalari tez ayniydigan mahsulotlarni 70-100 km. masofadagi 
zavodlarga tashib, vaqtdan yutkazmaydi, ortiqcha xarajatlar qilmaydi va mahsulot sifati 
yomonlashmaydi, mahsulotlarning ko’proq, tezroq, arzonroq sotilishi ta’minlanadi.
Bundan tashqari korxonalarning o’zlari ham yetishtirgan mahsulotlarini sotish bilan 
shug’ullanuvchi uyushmalar tashkil etishlari mumkin. Uyushmaga kiruvchilar uchun erkin, qulay 
sharoitlar yaratilishi lozim. Bunday uyushmalar mahsulotlarni sotishda erkin raqobatli bozor 
vujudga kelishida muhim o’rin tutadi. 
Natijada qishloq xo’jalik korxonalari mahsulotlarining haqini kelishilgan muddatlarda 
olish imkoniyatlariga ega bo’ladilar, ularni xo’jaliklar ishlab chiqarishga sarflashi natijasida 
yalpi va tovar mahsulotlarini ko’paytirishga erishadilar. 
Intensivlashtirish o’z mohiyatiga ko’ra, qishloq xo’jaligida ma’lum chegaralarga ega. 
Masalan, qishloq xo’jaligi ekinlarini parvarishlashda har bir texnologik jarayon uchun optimal 
agrotexnika muddatlari mavjud. Yer haydash uchun yer haydovchi traktor, ekish uchun ma’lum 
miqdordagi ekish agregati, hosilni o’rish uchun (donchilikda) kombaynlar bo’lishi kerak.
Har bir ekin turi uchun zarur mineral o’g’it miqdori belgilangan. Agarda me’yordan ortiq 
mineral o’g’it solinadigan bo’lsa, ekining hosildorligiga salbiy ta’sir etib, uning kamayishiga 
ham olib kelishi mumkin. Bu, o’z navbatida, intensivlashtirishning ma’lum darajada 
cheklanganligidan dalolat beradi. Bu masalaning yechimi fan – texnika taraqqiyotidadir. Fan – 
texnika taraqqiyoti deganda fanning, texnianng va texnnig barqaror rivojlanib borishi tushiniladi. 
Boshqacha qilib aytganda, fan – texnika taraqqiyoti – mavjud bilimlar natijasida ularning 
boyitilishi va boyitilgan bilim asosida yangi unimli texnikalar, progressiv texnologiyalarning 
yaratilishidir. Oldingisiga qaraganda unimli texnika va texnalogiyalar yaratilishi natijasidagina 
intensivlashtirish cheksiz rivojlantirilishi mumkin. 
Fanning rivojlanishi natijasida o’simlik va chorva hayvonlarining yangidan – yangi 
xususiyatlari ochilmoqda. Natijada, ushbu yangi xususiyatlar talabidan kelib chiqqan holda 
texnologiyalar o’zgaradi va mahsulot ishlab chiqarish ko’payadi. Bu borada fan– texnika 
taraqqiyotining ishlab chiqarishni intensivlashtirishga ta’siri cheklanmagan. Ishlab chiqarishga 
qishloq xo’jaligi ekinlari yangi navlarining joriy etilishi bilan intensivlashtirish yanada 
kuchayadi. Masalan, hozirda paxta va bug’doyning serhosil navlari yaratilmoqda. Bu, o’z 
navbatida, qishloq xo’jaligini yangi bosqichga ko’taradi. Ishlab chiqarishni intensivlashtirish 
ishlab chiqarish kontsentratsiyasinioshiradi, korxonalarda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishni 
kuchaytiradi. Ixtisoslashuvning kuchayishi ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashish jarayonini 

---

37 
oshiradi, mahsulotlar birligi tannarxining nisbatan oshib ketmasligini ta’minlaydi. Bu esa, ishlab 
chiqarishning iqtisodiy samarasi oshishiga olib keluvchi asosiy omillardan biridir. 
Iqtisodiy fan intensivlashtirish ko’rsatkichlarini ikki bo’lib o’rganadi. Birinchi guruhga 
intensivlashtirish 
darajasini 
ifodalovchi 
ko’rsatgichlar kiritiladi. Bu ko’rsatgichlar 
intensivlashtirishning bir tomonini ifoda etadi. Ya’ni, intensivlashtirish darajasi ma’lum ekin 
turi, chorva hayvonlari uchun tanlangan texnalogiya bo’yicha mehnat va moddiy xarajatlar sarfi 
oshirilishini ko’rsatadi. Bu ko’rsatgichlarda bir gektar ekin maydoniga, bir bosh chorva 
hayvoniga sarflanayotgan (xarajatlaning) resurslarning miqdori ifoda etiladi. Bularga quydagilar 
kiradi; 
1.
Ekin maydoni birligiga to’g’ri keladigan asosiy aktivlar va aylanma mablag’larning 
miqdori. Bu xo’jalikda mavjud asosiy aktivlar va aylanma mablag’larning o’rtacha yillik 
qiymatini yer (ekin maydoni, haydalanadigan yerlar yoki qishloq xo’jaligi yerlari) maydoniga 
bo’lish bilan aniqlanadi. 
2.
Bir birlik yer maydoniga to’g’ri keladigan joriy xarajatlar miqdori. 
3.
Bir birlik yer maydoniga to’g’ri keladigan jonli va buyumlashgan mehnatning umumiy 
miqdori. 
4.
Bir birlik yerga to’g’ri keladigan energetik quvvatlar miqdori. 
5.
Har 100 gektar yerga to’g’ri keladigan chorva mollarining bosh soni. 
Ana 
shu 
ko’rsatgichlar 
tizimi 
intensivlashtirishning 
darajasini 
ifoda 
etadi.Intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi 
ko’rsatgichlar uning iqtisodiy mohiyatini ochib beradi. Ishlab chiqarishni 
intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi bir qancha ko’rsatgichlar yordamida aniqlanadi. 
Ularga quydagilar kiradi. 
1.
Hosildorlik, s/ga.
2.
Yer maydoni birligidan olinayotgan yalpi mahsulot. 
3.
Bir birlik yer maydonidan olinadigan foyda miqdori. 
4.
Mehnat unumdorligining oshishi. 
5.
Mahsulot birligi tannarxining nisbatan pasayishi. 
6.
Rentabellikning o’sishi. 
7.
Fond qiymatining oshishi.
Ana shu ko’rsatkichlar tizimi yordamida intensivlashtirishining samaradorligi aniqlanadi. 
Ishlab chiqarishni intensivlashtirishni doimiy rivojlantirish talab etiladi. Qishloq xo’jaligida 
intensivlashtirish quydagi asosiy yo’nalishlarda olib boriladi: kimyolashtirish–qishloq 
xo’jaligini intensivlashtirishning asosiy yo’nalishlaridan biridir. Samarali mineral o’g’itlarni 
ishlab chiqrish, urug’larga kimyoviy ishlov berish, turli kasalliklar va zararkunandalarga qarshi 
kurashish va shu kabilar haqida gap borganda kimyolashtirishning juda katta ahamiyatga ega 
ekanligini bilamiz. Kimyolashtirishsiz qishloq xo’jaligida sezilarli muvaffaqiyatga erishish 
mumkin emas. Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning boshqa bir yo’nalishi–ishlab chiqarishni 
mexanizatsiyalashtirish va avtomatlash tirishdir. Mehnat unimdorligini oshirish, ishlab 
chiqarishning 
samarali 
faoliyat 
ko’rsatishi ish jarayonlarini mexanizatsiyalash va 
avtomatlashtirish darajasiga bog’liq. Og’ir ish jarayonlarini mashinalar yordamida bajarish 
nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshiradi, balki og’ir ishlardan kishilarni ozod qilish, ijtimoiy 
masalani ham ma’lum darajada ijobiy hal etishga olib keladi. 
Qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning boshqa bir yo’nalishi ishlab chiqarishni 
elektrlashtirishdir. Elektr imkoniyatlaridan foydalanmasdan ishlab chiqarishning bugingi rivojini 
ko’rish mumkin emas. Xulosa qilib aytganda, yetishtiriladigan mahsulot miqdori va sifatini 
oshirishga, mehnat unimdorligi oshishiga ta’sir etuvchi barcha Fan, texnika va texnalogiya 

---

38 
yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish omillar e’tibordan qolmasligi va o’z o’rnida ishlatilishi 
lozim.