qishqilligi sebepli usi jerde bar lgalliq
osimliklerge fiziologiyaliq
jaqtan paydali emes.
Solay etip, topiraq tiri organizmler ushm tirishilik ortaligi
boliwi menen birge suw otkiziw, issiliq ham hawa saqlaw
qabiletine iye dene.
5.4. Topiraqta organizmlerdin ahmiyeti ham olardin tarqahwi
Topiraq osimliklerdi mineral ham organikaliq zatlar menen
tamiyinlewshi aziqliq deregi, erigen makro ham mikro elementler,
organikaliq zatlar toplanatugin orin bolip esaplanadi. Olardan
tisqan topiraqta
osimliklerdin qaldiqlan, shirindileri toplangan
bolip, olar oz nawbetinde basqa da haywanlardm (kemiriwshiler,
nasekomalar) jasaw ortaligi esaplanadi. Organizmlerdin tirishlik
iskerligi natiyjesinde topiraqta barliq waqitta zat almasiw,
energiyamn ciklliq ozgeriwi ham de migraciyasi bolip turadi.
Topiraqtm payda bohwmda relef, jer asti
suwlan,
atmosferadan tiisetugm lgalliq, temperatura, jaqtiliq, samal, gazler
ham haywanlardin mawsimler boymsha vertikal migraciyasi
lilken ahmiyetke iye. Maselen,
qis mawsimininde topiraq
qatlamlarmda ushirasatugm haywanlar suwiqtan saqlamw ushm
topiraqtin tomengi qatlamlanna tusip ketedi. Sebebi qurgaq ham
issi temperaturada qumli topiraq anagurlim igaliraq ham bul
jerdegi tirishilik day topiraqqa qaraganda organizmlerge bay ham
olar har turli jerde turlishe.
Har tiirli topiraqlarda igalliqtifi mugdari har-tiirli bolip, bar
lgalliq jildin mawsimleri boymsha da ozgerip turadi. Eger
topiraqta shirip atirgan organikaliq zatlar kop bolsa,
ol jerde
ammiak (NH3), kiikirt (H
2
S), metan siyaqli zaharli gazler toplanip,
osimlik ham topiraqtagi haywanlardin tirishiligine keri tasir etedi,
hatteki olar nabit boladi. Topiraqtagi aerob ham anaerob
organizimler tiirli organikaliq ham meneral zatlardi payda qiladi,
maydalaydi ham menerallastinp, bir tiirden ekinshi osimlikler
ushm paydali halatqa keltiredi.
Erigen meneral zatlar osimliklerdin tamirlan arqali olardin
paqallarma otip, tiirli fiziologiyaliq,
bioximiyahq processlerde
170
aktiv qatnasip, osimliktin osiwi, rawajlamwi ham organikaliq
zatlar payda etiwdi tamiyinleydi.
Osimlik tamin atirapta juda kop ham har-qiyli toparda
mikroorganizmler - bakteriyalar, zamamqlar,
turli suw otlan
ushiraydi ham jasaydi. Olar ozlerinin tirishilik processinde
osimlik tamirlan menen biologiyaliq qatnasta boladi. osimlik
tamirlan arqali
mikroorganizmlerge mineral zatlar ham suw
jetkerip berilse, mikroorganizmler oz gezeginde osimliklerdi
organikaliq zatlar menen tamiyinleydi, qaldiqlarm shiritip,
biologiyaliq aktiv zatlar - gumusti payda etedi.
Ozbekistan
topiraqlannda gumustm mugdari tomendegishe: boz topiraqtm
1
gektannda 61-79 t, ashiq renli boz topiraqta - 40-51 t,
suwgarilitugm ham otlaqli topiraqlarda -19,5-47,5 t gumus bar.
Topiraq ortahgmda ushiraytugm turli mikroorganizmler,
mayda haywanlar osimlik uglevodlan, may ham beloklardi
paydalansa, zamamqlar osimliklerdin cellyulozasm maydalaydi.
Biosferada zat almasiw mikroorganizmlerdin qatnasinda
amelge
asmladi.
Olar
organikaliq
qaldiqlardi
shiritedi,
maydalaydi, mineral zatlarga aylandinp topiraq payda etedi.
Zatlar bir fiirden ekinshi targe otedi ham topiraqta energiya agimi
payda boladi. Joqari darejeli osimlikler organikaliq zatlardi
sintez
qiladi ham olarda quyash energiyasin toplaydi. Osimliklerde
payda bolgan organikaliq zatlar (paqal, tamir, shaqa) jane
topiraqqa otedi ham mikroorganizmler tarepinen maydalanip -
shiritilip, topiraq onimdarligin asiradi ham energiyanm qayta
bolistiriliwin tamiyinleydi.
Dostları ilə paylaş: