polifazali ritm
dep
ataladi.
Tiri organizmlerdegi biologiyaliq ritmlerdin ozgerip tunwi
waqit hairide ekologiyaliq faktorlarga baylanisli. Maselen, shafran
gulleriniri ashiliwi temperaturaga baylanisli,
namazsham giil
tajlan jaqtiliqta ashilip, bultli kunlerde jabiladi.
Biologiyaliq ritmler organizmnin waqtm seze baslawi
tiykarmda juzege keledi ham bunday jagday
«biologiyaliq saat»
dep aytiladi. Organizm kiinlik ozgeriske emes, balkim tabiyattagi
quramali geofizikahq ozgerislcrge de bagdar aladi.
Sutkali ritmler har-qiyli faktorlar tasirine qaray ozgeriwi
mumkin. Kiinnin birinshi yanminda adam organizminin suwiq
temperaturaga sezgirliginin artiwi, kiinnin ekinshi yanminda
bolsa joqan temperaturaga artiwi amqlangan.
Ertede otken ulli alimlar - Gippokrat, Aristotel, Beruniy, lbn
Sinolar tarepinen de bioritmlerdin barligi ham olardm manisi,
kelip shigiwi quyash hamde aydin dawirler menen ozgeriwine
baylanisli ekenligi aytip otilgen.
Tiri organizmlerdin biologiyaliq ritmleri dawirinde adam
jumis islep atirma yaki tmish jatqan haldama, denedegi
temperatura saatina ±0,5°C qa ozgeredi. Insan denesindegi teri
temperaturasinm joqari korsetkishi saat 18 ler atirapmda bolsa, en
tomen korsetkish tungi saat 1 den azangi 5 ler arasmda boladi.
Maymillarda baqlawlar som korsetedi, olar tunde uyiqlap,
kiindizi aktiv harekette boladi- Dene temperaturasi tunde 36,5°C,
kundizi 38,5°C atirapmda boladi.
Jaqtiliq ham temperature en kushli sirtqi tasir esaplanadi.
Olardin tasirinde issi qanli haywanlarda 24 saatliq dene
188
temperaturasmin ozgeriw ritmi bolip turadi. Biraq, ayirim tungi
haywanlarda, maselen, ukilerde denenin maksimal temperaturasi
ham gaz almasiw darejesi kiindiz, jaqtiliqta emes al tiinde
baqlanadi. Sebebi likiler tunde hareket etiwshi haywanlar toparma
kiredi.
Sutkaliq ritmler tiykarinda shartli refleksler adam ham
haywan denesinde har-tiirli faktorlar tasirinde jiizege keledi.
Maselen, jumisqa tiisiw yaki shigiw signallari jumisshilardm
sutkaliq ritm sizigm ozgertedi. Yagniy, temir jol dispecherinin
tiinde jumisqa shigiw signali dene temperaturasm tomenletedi.
Insan denesinde jiirek uriw ham qan aylaniw organizm
iskerligine baylanisli. Maselen, dene timsh turgan jagdayma
jiirekten aorta tamirina minutina 4-6 litr, bulshiq etler az
hareketlengende bolsa 20-25 litrge shekem qan aydaydi. Bulshiq
etler sistemasi bosagan, timsh waqitta j arek uriwda paseyedi, awir
hareket etken sportshilarda jiirek uriwi 1 minutta 260 qa
koteriledi. Okpenin hawa otkeriwi minutma 150-180 litrge
koteriledi, ddette minutma kislorod jutiw 5-6 litrdi quraydi.
Jiirek unwi keshirek saat 18 lerde artadi ham sol waqitta
maksimal ham minimal qan basimi baqlanadi. Jiirek uriwinm eh
kemi azanga saat 4 te, qan basimmin paseyiwi bolsa 9 da
baqlanadi. Kozdin ishki basimi azanda koterilip, keshte
tomenleydi. Tiinde insanda miy biopotencial aktivligi asirese
tiingi saat 2-4 lerde eslew qabileti tomenleydi, islew aktivligi
astelesedi, adam kiishsizlenedi, bulshiq et kushleri kemeyedi.
Insanlarda jiirek iskerligine sirtqi faktorlar: quwanish, qorqiw,
qaweterleniw, gam qaygi, seziw kushli tasir etedi.
Qanda qanttm maksimum mugdari saat 9 da, minimum - 18
de baqlanadi. Biiyrektin kop ajiraliw iskerligi keshirek, kem
ajiraliwi erte tanda, saat 2 ham 5 lerge tuwra keledi. Insan
denesindegi ishki ortahq saat 15 ten saat 3 lerge shekem siltili, al
kerisinshe saat 3 ten 15 ke shekem qishqil ortaliqta boladi.
Dene jaraqatlan saat 21 den 3 ke shekem, saat 9 dan 15 ke
shekem jaqsi pitedi. Jiirek - qan tamir keseli bar nawqas
adamlarga saat 4 te berilgen dari basqa waqitqa qaraganda 40
barabar kushli ham paydali tasir qiladi. Diabet keselinde denege
saat 4 te insulin jiberilse jaqsi natiyje beredi.
189
Insan denesindegi barliq funkciyalar saatlar boyinsha
bolistirilgen. Sonnan, tiinde bawir qant toplasa, kiindiz may
mugdann basqaradi ham sidik kislotasm islep shigaradi. Aq qan
danesheleri tiykannan tiinde isleydi. Olardm mugdan kun
dawammda
Dostları ilə paylaş: |