Ortaliq qasiyetleri ham jil dawammda
ozgeretugm ekilemshi
tasir qilatugm faktorlar (jaqtiliq, kiinnin uzinligi, kun ham tiinniri
almasiwi) tasirinde tiirdin ozgeriwi jiizege keledi. Hawa-raymin
waqtinsha ozgeriwi biologiyaliq ritmlerdi ozgertpeydi.
Organizmlerdegi sirli ekobioritmler biosfera ham asirese
quyash aktivliginin ozgeriwi har 11 jil dawammda quyash daqlari
sanmin ozgeriwi menen baylanisli. Quyash aktivligi ham onin
paseyiwi Orta Aziya sharayatina tasiri natiyjesinde hawa
massasimn cirkulyaciyasi yaki Arktika
tabiyatindagi kunlik ham
mawsimlerge (jilliq) tiyisli bioritmlerden tisqan kop jilliq
biologiyaliq ritmler, waqiyalarda guzetiledi. Olar hawa-rayi ham
en tiykargisi quyash aktivliginin tasirinde juzege kelip, natiyjede
ziiraatli ham ziiraatsiz jillar almasip turadi. Usi faktorlardin
tasirinde ziiraatli jil yaki ayinm tiir
wakilleri populiyaciyasimn
kem sanligi
(maselen, bodene, keklik, qoyan, lala, biyday,
saygaq) giizetiledi. Kobinese tishqan, jilan jillan kem hasildar,
jilqi, qoy jillan hasildar esaplanadi.
Kop jilliq dawirlik ozgerisler har 5-6 ham har 11 jiida, asirler
dawammda bolsa 80-90 jiida qaytalamp tunwi miimkin. Bul
qaytalaniw jillanna quyashtm aktivlik dawirleri osimlik ham
haywanlardm kop ham jaqsi rawajlamwi tuwri keledi. Bugan
Uzaq Shigis tenizlerinde ken tarqalgan ivasi baliqlan (Sardinos
sagax melanosticta) kobeyiwin misal qilip keltiriw miimkin. Bul
baliqtin en jaqsi kobeyiwi har 30-33 jiida qaytalamp turadi.
Teniz
ham okean shetlerinde, jagalannda ushiraytugm tiirler
juda quramali ortaliqta jasaydi. Bizge belgili, bir ay kiininde (24
saat 50 minutqa ten) teniz suwmin tolqmi 2 marte koterilip, 2
marte paseyedi. Har kiingi almasiw fazalan, suw tolqinlannin
qosilip ketiwi 50 min ishinde boladi.
Tolqinlar kushinin
ozgeriwine organizmlerdin tirishiligi toliq qarasli. Ustrica
mollyuskasi ham aterina bahqlannm suw tolqinlannin koteriliwi
ham paseyiwi menen baylanisli bolgan kobeyiw, rawajlaniw
jagdaylan-biologiyaliq ritmler bolip,
olar sirtqi ortahqtagi
ekologiyahq faktorlar tasirinde bolip otedi.
193