1
%
ten
6
%
atirapmda
ozgerip
turadi.
Revmotologlardin aytiwmsha insanlardagi kushli revmatik azar
tiinde bolip, tanga jaqin qaytadi. Astma keselligi de tiinde
kiisheyip, tanda biraz qaytadi.
Bizge malim, kiin, saat, hapte, mawsimler ham jil tiri
organizm kletkasi, toqimasi ham piitldl barliqqa ozinin tasirin
tiygizedi.
Magliwmatlarga qaraganda, quslardm uship otiwi juldizlar,
quyash ham aydin hareketine, «biologiyaliq saatlar» ham de
samal ham basqa da meteorologiyaliq jagdaylarga baylanisli. Bul
bir jaqtan ekinshi jaqqa uship jiiretugm quslar denesinde
toplanatugm may ushiw bansinda birden-bir energiya deregi bolip
esaplanadi. Bizge malim, 1 g may 9 kkal, lg uglerod bolsa 4 kal
energiyam ajiratadi. Quslar denesindegi energiya uship baratugin
ormga ketetugm waqitqa qarap sariplanadi.
Tenizdegi plankton organizmlerde sutkali ritmler baqlanadi.
Plankton organizmler tiinde suwdin betine koteriledi. Kundiz
bolsa jaqtiliqqa seziwshenlik sebepli suwdin tomengi qatlamlanna
tusedi (50-100 m atirapmda).
6.3. Mawsimler ham jil dawammdagi ritmler
Biologiyaliq ritmler - geoflzikahq faktorlar ham biologiyaliq
dawirler menen baylanisli nizamli waqiyaliqta quyash iskerligi
ham aydin hareketi astronomiyaliq faktorlar bolip, olar aniq
qaytalamw qasiyetine iye. Jer sharmda baqlanatugm geofizikaliq,
meteorologiyaliq ham gidrologiyaliq dawirli ozgerisler (atmosfera
basimmm ozgerip tunwi, teniz, okean betinin koteriliwi ham
paseyiwi) ham bioritmlerdin kelip shigiwina alip keledi.
Biosferada ham ondagi tirishlikke quyash en kushli tasir
jasaydi.
Biologiyaliq
ritmler
kosmosliq
ritmler
menen
sinxronlasgan, tigiz baylamsqan.
190
Jer betinde temperaturanm mawsimler boymsha ozgeriwi
baqlanadi, yagmy qisqi suwiqlar bahargi jilli ham jazgi issi menen
almasadi, ham sol waqitta lgalliq, basim, atmosferanm issiliq
darejeleri ozgeredi. Bunday jagdaylar oz nawbetinde tiri tabiyattm
mawsimler boymsha ozgeriwine alip keledi. Tiri organizmlerdin
dawirligi aylarga tuwra keledi. Maselen, yapon teniz liliyasinm
kobeyiwi, alma, almurttm giillewi yaki qatar haywanlardagi
dawirlik mawsimnin belgili aylari, kiinlerine tuwra keledi ham
bunda organizmlerdin jaqtiliqqa, magnit maydanma tezlik penen
orientaciya qiliwdagi reakciyalardan kelip shigadi. Adamlarda,
asirese hayallarda etek keliw aydm malim kiinleri bolip otedi ham
qaytalamp turadi.
Mawsimlerdin ozgeriwi, dawirligi ortasha ham arqa
kenliklerde shegaralangan. Sonnan, Rossiyanin Orta Evropa
boliminde organizmlerdin rawajlamwi ushm qolayli sharayat 6-7
aydi qurasa, Orta Aziya sharayatinda 9-10 ay dawam etedi. Bul
dawir keliwi menen har-tiirli shop osimlikler, putalar, terekler
giilleydi, janlikler hareketke keledi, kobeye baslaydi, quslar bir
orinnan ekinshi onnga uship keledi. Tungi suwiqlar toqtawi
menen
barliq
osimliklerdin
birden
osiwi,
rawajlamwi,
haywanlardin kobeyiwi baslanadi.
Jaz
mawsimine kelip
osimlikler tuqim, miywe payda etedi. Qisqi tmishliq dawirine
tayarlaniwga japiraqlardan zatlar—►shaqalarga—>denege—>tamirga
qarap agadi, organikaliq zatlar toplanip, qista suwiqqa qarsi
shidaw energiyasi payda boladi.
Haywanlardagi mawsimlik ritmlerge baharde quslardin uship
keliwi ham giizde uship ketiwi misal boladi. Arqa polyar krachka
qusi Arktikada uya saladi ham uship ketiwi dawammda 15 mm
km den artiq araliqti basip otedi. Qis jaqinlasiwi menen quslar
migraciyasi toqtaydi. Omirtqali haywanlardm aymmlan qisqi
tmishliq dawirine tayarlanadi (jiinlcri, parleri qalinlasadi, may
zatlan denede toplanadi, jaqsi jagdayga migraciyalanadi h.b.).
Tropikaliq zonalarda pasillardm ozgeriwi ham kiinnin
ozgeriwi sezilgenligi sebepli, kiin ham jaqtiliqtin ekologiyahq
ahmiyeti onsha kushli sezilmeydi. Bul zonada haywanlardin
kobeyiw dawirleri qurgaq ham jawinli mawsimlerdin almasiw
dawirine baylanisli boladi.
Bir jasaw
rayoninin ozinde siit
191
emiziwshiler, quslar kobeyiwinde waqit boymsha panq boliwi
mumkin. Ayinm sut emiziwshilerdin kobeyiwi kiinnin qisqargan
dawirinde (kopshilik quyash qaytanwshi haywanlar), basqa
haywanlar (kishkene jirtqishlar, kemiriwshiler) kimnin uzaygan
dawirinde kobeyedi.
Dala shimshigimn kobeyiw dawiri
ekvatorga qarap artip baradi.
Haywanlar jerdin bir yarim sharman ekinshi yarim shanna
otkerilse olardm kobeyiw dawirleri sezilerli darejede ozgeredi.
Bunday jagdaydi lan, suwin ham qara eshki kibi tuyaqli
haywanlarda baqlaw mumkin. Olarda kobeyiw dawiri arqa yanm
sharda oktyabr ayinda bolsa, Jana Zelandiyaga keltirilgen usi
haywanlar - aprel aymda kobeygen.
Dostları ilə paylaş: |