Mamleketlik universiteti jumanov m. A

8.8. Populyaciyanm turaqhligi
Individlerdm belgili saninm saqlamp tunliwi populyaciya 
gomeostazi 
dep 
ataladi. 
Populyaciyanm 
gomeostazga 
uqipliligmin tiykarmda populyaciya agzalari sanmm artiwi 
yamasa kemeyiwine juwabi retinde har bir osobtm fiziologiyaliq 
ayriqshaliqlarinm ozgerisleri, osimi, minez-qulqi jatadi.
Populiyaciyaliq 
gomeostazdin 
mexanizmleri 
tiirdin 
ekologiyaliq specifikasma, omn hareketshenligine, jirtqish ham 
parazitlerdin tasir etiw darejesine h.b. ga baylanisli boladi. Ayirim 
tiirlerde olar artiq osoblardin olimine ahp keliwshi qatal formada 
korinedi, basqalannda jenil, maselen shartli refleks tiykarmda 
onimd£irliqtm paseyiwi.
Tur ishindegi konkurenciyamn qatal formasma maselen, 
osimliklerdegi «bir-birine qisim jasaw» qubilism kirgizsek boladi. 
Bunda lilken qahnliqta osimliklerdin bir bolimi biraz kiishli 
qonsilarmm fiziologiyaliq qisimi natiyjesinde sozsiz nabit boladi. 
Osimlikler saninin azayiwi hatte eger egilgen tuqimlar genetikaliq 
jaqtan bir qiyli bolgan jagdayda boladi. Bul jagdayda 
razmerindegi ayirmashiliqlar, kogerip shiqqan osimliklerdin 
payda boliw waqtmdagi ahmiyetke iye boliwi mumkin. Klever 
menen otkerilgen tajiriybelerdin birinde 1 m2 uchastkada kogergen 
osimliklerdin payda boliwinan 84 kiin otkennen keyin 1250 
osimlikten 650 i qaladi, bul jerde ziyankeslerdin tasiri bolgan joq.
Osimliklerde populyaciya tigizligmin regulyaciyasi olardin 
osiwinin qasiyetleri sebepli, adette tek maydan birligindegi 
osoblar sanmm ozgeriw joli menen emes, al har birinin vegetativ
253

---

quwatliligimn ozgeriw joli menen de jiiredi. Qalin egisliklerde 
osimlilker az sanli shaqalar menen kem japiraqli boladi.
Haywanlarda populyaciya tigizligi regulyaciyasmin qatal 
formalan adette tek awqat, suw ham basqa da resurslardm qorlari 
birden sheklengende payda boladi, al haywanlar bul dawirde 
basqa territoriyalardan resurslar izlewge uqipli bolmaydi, ya birde 
bul izleniwler effektiv emes. Maselen, ulken bolmagan dushshi 
suwli suw aydmlarda baliqlardm basqa turi bolmasa, okun 
popuiyaciyasi ozinin tirishiligin saqlaydi ham ereseklerinin 
ozleriniii jaslann jewi esabinan tigizligin retlestire aladi. Malkler 
bolsa iri okunlar jewge iykemlespegen mayda planktonlar 
esabinan osedi. Kannibalizm arasmda uzaq dawam etken ashliq 
dawirinde jirtqish sut emiziwshiler populyaciyasmda jiizege 
keledi.
Aynqsha qizigiwshiliqti populyaciya ishinde konkurentlerdi 
oltiriwge uqipli ayinm salistirmali siyrek tiirler tuwdiradi. Bunday 
misallar nasekomalar arasmda ushirasadi.
Ozinin mayeklerin basqa nasekomalardin mayegine yamasa 
lichinkalanna qoyiwshi parazit perde qanatlilar ushm xojeyindegi 
awqat qon jiida sheklengen ham tek kobinese bir parazit osobinm 
rawajlaniwina 
miimkinshilik 
beredi. 
Bir 
qatar 
turlerdin 
lichinkalan bir jasinda mayek quramli awqatlamwda kerek 
bolmagan, biraq konkurentleri menen uslaw ushm beyimlesken 
jaqlarga iye boladi. Lichinkalardm bir-birine topilisi adette olar 
awqatlanip baslawdan aldin-aq boladi. Konkurentin oltirip 
bolgannan keyin lichinka tiiyemoym ham otkir jaqlari jumsaq 
ham diimpek korinisli jaqlar menen almasadi. Samkalan 
ziyanlangan xojeyinlerdi taniw uqibma iye bolgan turler qaytadan 
olarga 
mayek 
qoymaydi, 
lichinkalar 
bir-biri 
menen 
konkurenciyaga tiispeydi ham olar otkir jaqlardan aynlgan boladi.
Toparli parazitler (bir nasekomaga bir neshe mayek 
qoyiwshi) mayekler sanm jemtik lilkenligine molsherlew uqibma 
iye boladi. Solay bolsa da xojeyinnin jetispew jagdayinda 
parazitler tarepinen uslanganlardin qayta ziyanlamwi mumkin, 
bimnan awladtin aziq penen tamiyinleniwi tomenleydi. Bunday 
jagdayda lichinka razmerlerinin kishireyiwi baqlanadi. Olardan 
shiqqan imago tirishilik etiw miiddeti qisqargan eki-iish ese az
254

---

mayek saladi. Maselen, en mayda brakonid - naezdniklerine 
mayeklerdin toliq redukciyasi juz beredi.
Parazit perde qanatlilir populyaciyasmm tigizligi jane jimslar 
qatnasmin ozgeriwi arqali retlestiriliwi mumkin, bul keyingi 
awladtm sanma tasir etedi.
Populyaciyada irkiwshi mexanizmler arasmda kopshilik 
tiirlerde osoblardin bir-birine ximiyaliq tasiri ulken rol oynaydi. 
Dafniya menen toltinlgan akvarium suwi sol tur wakillerinin 
osiwin irkiwge uqipli ham bul uqiphhqi bir neshe kun dawammda 
saqlaydi. Iyt baliqlar suwga belok tabiyatli birikpelerdi bolip 
shigaradi, bul birikpeler basqa iyt baliqlardm osiwin toqtatadi. 
Osob qansha iri bolsa, ol sonshelli maydalarma kushli tasir etedi. 
Bir iri Rana pipiens iyt baligi 75 litrlik akvariumdagi basqa barliq 
iyt baliqlardin osiwin irke aladi. Bir suw aydindagi jaqm miiddette 
uwildmqtan shiqqan awladlar keyinirek eki razmerdegi toparga 
bolinedi: 6siwin dawam etiwshi biraz iri iyt baliqlar ham qolaysiz 
metabolit koncentraciyasi sebepli ozinin osiwin toqtatqan mayda 
iyt baliqlar. Birinshi partiya suw aydindman ketkennen son onda 
ingibitordin koncentraciyasi tomenleydi, sonday-aq ol jerde 
qalgan mayda iyt baliqlardm razmeriniri osiwine mumkinshilik 
tuwadi ham metamorfoz stadiyasma jetiwine jardem beredi.
Qorshagan ortaliqqa osiwdi irkiwshi onimlerdin bolip 
shiganliwi kopshilik suw osimlikleri ham suw haywanlarinda, 
asirese baliqlarda amqlangan.
Populyaciya sanm sheklewshi basqa mexanizmge tigizhq 
artip ketken jagdayda haywan fiziologiyasi ham minez- 
quliqlardagi ozgerisler kirip, bunin juwmagmda massaliq 
migraciya etiw instinktinin payda boliwma ahp keledi. Natiyjede 
populyaciyanm ulken boliminin territoriyamn 
shegarasma 
tarqahwi juz beredi. Bul asirese fazaliq-populyaciya tigizhgma 
baylanisli 
osoblardin 
keskin 
har-qiyli 
jagdaylarma 
tan 
nasekomalarda 
korinedi. 
Uship 
keliwshi 
shistocerka- 
shegirtkesinin olar jasaytugm Indiya, Pakistan,' Shigis Afrika ham 
Araviyanm turaqli oshaqlarmda tomen sanda bolsa lichinkalari bir 
faza-ashiq jasil, al eresekleri sur jasil yamasa qomr renge iye 
boladi. Qolayli hawa-rayi bolip massaliq kobeygen jillari 
shegirtke pada fazasma otedi. Lichinkalar qara daqli ashiq-san,
255

---

eresekleri (jimsiy jaqtan jetilmegen shistocerka) intensiv qizgish- 
qizgilt kok, jimsiy er jetkenleri - Hmonli-sari renge iye boladi. 
Osoblardin morfologiyasi da ozgeredi: ustingi qanatlari uzayadi, 
iyin aldi formalari artqi ayaqlan. Bir fazadan basqasma otiw ush 
awladti iyeleydi. Process oz tiirinin osoblarmin koriw qabillagishi 
arqali kotermelenedi ham murtlarmm kontakti jardeminde 
stimullanadi. Bul nasekomalar organizminde endokrin bezler 
qatnasatugm gormonal qayta qunwlarga alip keliwshi bir putin 
reakciyalar seriyasm shaqiradi (boldiradi).
Pada fazasi joqari qoziwshanhgi ham ogada gorqawhgi 
menen ayriladi. Samkalardm onim beriwshiligi paseyedi, biraq 
olar aziq zatlarga bay mayek qoyadi. Padali sarancha barhq 
waqitta migraciyaliq aktivlilik jagdaymda boladi. Lichinkalar 
kuliga-jiymdilan menen xarakterlenedi, al eresekleri gigant 
padalan menen juzlegen ham minlagan km ge uship ketedi. 
Maselen, XIX asirdin aqirmda Qizil teniz arqali uship kelgen 
shistocerka padasinin massasi 44 min. torinadan az bolmaganligi 
aniqlandi.
Ozinin waqitsha arealmin shegarasmda uship keliwshi 
shegirtkeler kobeye almaydi ham bul oshaqlan kop keshikpey 
sonip qaladi. Padalar nabit boladi, yaki aste aqmn siyreklesip 
turaqli 
oshaq 
zonasma koshiwdi 
baslaydi. 
Siyreklengen 
populyaciyalarda 2-3 araliq awladtan keyin jane birewlik fazaga 
otiw juz beredi. Solay etip shegirtke padalarimn har tarepke 
ushiwi jana turaqli populyaciyalardin duziliwin tamiyinleydi, al 
praktikahq jaqtan tek kobeyiw 
ushm qolayli 
ormlarda 
shegirtkelerdin juda kopligin joq qiliw mexanizmi bolip xizmet 
etedi. Bunda nasekomalardiii ulken sani nabit boladi. Ozinin 
jollarmda esap-sansiz apatshiliqlardi alip jiiriwshi padalanmn 
ozleri sogan duwshar boladi.
Fazaliq qubilisi tek padaliq shegirtkelerde emes, al basqa da 
omirtqasizlarda baqlangan. Shirmjalarda tigizliqtm artiwi jana 
qanatli fazanin payda boliwm boldiradi ham jana awladtm payda 
boliwi menen nasekomalardin basqa jaqqa ushiwi jiiz beredi. 
Adette 
shinnjalar qanatsiz samkalardm bir neshe awladm beredi, 
biraq kop xaliqli jagdaymda qanatli samkalar har awladta 
rawajlanadi.
256

---

Populyaciya tigizhgimn artiwi menen suw ortahgi quraminm 
ximiyaliq ozgerisi bir qatar amebalarda xaraktershen qamshili 
stadiyasma otiwdi boldiradi. Natiyjede osoblardm kenislikte tez 
orm-omina jaygasiwi juz beredi.
Instinktler sistemasi retinde evolyuciya jolmda jetilisken 
haywanlardin 
territoriyahq 
minez-qulqi 
sol 
maydanda 
populyaciya sammn osimin uslap turiwdin effektiv mexanizmi 
bolip tabiladi. Uchastkam belgilew (belgi saliw) ham qorgaw, 
ogan «biygana» 
osoblardi kirgizbew, maydandi racional 
paydalamwga alip keledi. Bunnan populyaciyamn artiqsha bolimi 
kobeymeydi 
yamasa bant kenisliktin 
shegarasman 
sirtta 
omalasiwga majbur boladi. Bul tabiyiy oliwshilik natiyjesinin 
bosagan maydandi iyeleytugm tarbiyalangan awladtm arasindagi 
tek ayirim bolimlerinede tiyisli.
Populyaciyamn osip