Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Biocenoz turlerinin dominantiiq darejesi ham har turliligi
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.3. Biocenoz turlerinin dominantiiq darejesi ham har turliligi
Biocenozlardi payda etiwshi elementlerdin birlemshi klassifikaciyasi trofikaliq tiykarga (producentler, konsumentler, reducentlerge) yaki basqa funkcional darejelerge siiyengen boladi. Yagniy, belgili bir orinda ushiraytugm organizm birlespesin usi jerdegi dominant ham subdominant tiirlerge boliw joli menen de bir qansha turler ushirasiwi, qalmligi, rawajlaniw ham onimdarliq darejeleri amqlanadi. Tabiyiy biologiyaliq birlespelerde turler sani az mugdarda bolsa da, har turli, kem ushiraytugm qimbat bahali tiirler kiriwi miimkin. Olar biologiyaliq birlespe onimdarhgm koteriwde jetekshi rol oynamasa da, belgili bir jerde ushirasatugm turlerdin har-qiyhligi ham biologiyaliq birlespelerdin duzilisinde qatnasadi. Arqa rayonlarda ushiraytugm tiri organizmlerdin biologiyaliq birlespelerinde turler sam qubla rayonlarga qaraganda hamiyshe kem boladi. Misali, arqa rayonlar togaylarmm 90 % bir yaki eki terek tiirinen ibarat boladi. Tropikaliq togaylarda bolsa kerisinshe, dominantlarga onlap tiirler kiredi. Ekologiyahq faktorlar keskin ozgerip turatugm tabiyiy sharayatta dominant tiirler sam kem boladi. Sonin ushm shol, yarim shol, joqari tawliq siyaqli ekstremal klimatli jerlerdegi ekologiyaliq toparlarda dominant tiirler amq kozge taslanadi, biraq, biocenozlar ishinde ekologiyahq qatnasiqlardi basqariw subdominant, kem sanli tiirler arqali iske asadi. Tabiyattagi har bir biocenozga atama beriw ham om klassifikaciya qiliw ushm tomendegi qasiyet ham belgilerge ahmiyet beriw kerek: 1) dominant, subdominant tiirler ham olardin tirishilik formalan, fiziologiyaliq jagdaylan; 2) birlespelerdin jasaw jagdayi, sipatlamasi; 3) biologiyaliq birlespenin fimkcional qasiyeti, ondagi ozgerisler. Bul belgiler menen biologiyaliq birlespelerge atama beriw ham olardi klassifikaciya qiliwga biraz jaqinlasiw mumkin. Belgili bir geografiyaliq rayonlardagi biologiyaliq birlespelerdi yaki landshaftlardi analiz qiliwda tiirlishe jandasiw mumkin, yagniy, olardi zonalar yaki regionlar boymsha qaralganda usi jerde ushirasatugm osimlikler tipleri, 275 formaciyalan, associaciyalan, haywanlar toparlan, populyaciyalarmm dizimi amqlanadi. Gradient jol menen jandasiwda olar ishindegi turlerdin ushirasiwi, uqsasliq darejesi siyaqli qasiyetleri esapqa almadi. Tiri organizmler birlespelerinin atamasi usi jerde ushirasatugm bir, eki yaki bir neshe dominant - aniqlawshi turler tiykarinda juzege keledi. Olardin atamasi qisqa yaki uzm ham boliwi mumkin. Tiri organizmler birlespesine atama beriwde usi jerde kozge taslanatugin, ozinin korinisi menen belgi berip, biotikaliq ham abiotikaliq sharayatqa jaqsi maslasqan tur yaki turler tuykarinda atama beriledi. Maselen, jer usti ortahgmda; ilak-qizd jiizgin, seksewil-ilak, seksewil-qizil jiizgin, biyday, lalagiil, paxta-gumay-sora associaciyalan (birlespeleri) h.t.b . Belgili bir jerde ushirasatugm osimlikler topari uzaq waqit saqlanadi. Biraq, birlespeni hamiyshe harekettegi haywanlar, quslar ati menen atap bolmaydi. Sebebi, olardin bir yaki eki tiirin usi jerde uzaq waqit dominant bohp jasap qaliwi qiym. Biraq bunday jagdayda tek gana jerdi in qa'zip turaqli jasawshi porsiqlardi gana misal qilip ahw mumkin. Usi jerde energiya, haywanlarda zat almasiw, har turli fiinkciyalar ham biologiyaliq processler bir ekosistema ishindegi ekologiyahq sharayat tasirinde otedi. Maselen, taw janbawmnm arqa ham qubla qiyaliqlarmda lgalliq, temperaturasi har-qiyli bolganligi sebepli osimliklerdin sam, toparlan, onimdarligi har- qiyli boladi. Tiri organizm birlespelerinin payda boliwmda: a) basekenin joqligi; b) bir-birine bagminqi turler ham olardm toparlan arasindagi simbiozliq qatnasiqlardm barhgi; v) turlerdin evolyucion rawajlamwmda payda bolgan bioekologiyahq qasiyetleri kibi nizamhqlar biologiyaliq birlespelerdin bir-birinen ajiralip tunwma alip kelgen. Solay etip, biologiyaliq birlespe ham toparlardi analiz qilganda, olardm diizilisi, har turliligi, kop tarepliligin amqlaw menen olardi payda etiwshi populyaciyalar arasindagi qatnaslar ashiladi, organizmler arasindagi qatnaslar oz korinisin tabadi. Birlespelerdi shegaralaw ham klassifikaciyalaw, alip bardgan 276 Ilimiy izertlewlerde toplangan materiallar tiykarmda biologiyaliq birlespelerdin toliq sistemasi duziledi. Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|