9.4. Biocenozlardin duzilisi
Tabiyatta tiri organizmlerdin kenislikte tarqahwi ham olardm
sirtqi ortaliq faktorlari menen miinasibetleri organizmnin diizilis
tiplerin
belgileydi.
Organizmler
birlespelerinin
diizilisin
tomendegishe boliw miimkin:
1. Organizimlerdin vertikal (yarushq boymsha) bolistiriliwi.
2. Zonal (gorizontal) boliniw xarakteri.
3. Dawirler (mawsimler) boymsha aktivligi.
4.
Aziqhq boymsha qatnas baylamslan.
5. Kobeyiw-awladlardm bir-biri menen qatnasi.
6. Toparlar arasmda (toparliq, padaliq, otmqshi) qatnaslan
xarakteri.
7. Organizmlardm birge jasaw xarakteri (mutualizm,
konkurenciya).
8. Sxolastikahq qatnasiqlar (tosattan tasir) xarakteri.
278
Malim biologiyaliq birlesiklerdin uluwma koriniwi olar
ishindegi turlerdin har turliligi ham turlerdin salistirmali sanina
qarap aniqlansa, olardin tirishilik etiwi ham turaqlihgi toparin
sholkemlestiriwde qatnasip atirgan elementlerdin aktivliligine
baylanisli.
Biocenozdin har turliligi, onda ushirasatugm turlerinin
vertikal yaruslar boymsha boliniwi de ulken ahmiyetke iye.
Osimliklerdin yaruslar boyinsha boliniwi jaqtiliq, igalhq, orin
ushm turler araliq basekeden kelip shiqqan bolsa, haywanlardin
yaruslar boymsha tarqaliwi - aziq resurslardan paydalamwga
qaratilgan. Yarusliqta organizmler ortaliq faktorlannan toliq
paydalanadi ham joqari darejege erisedi.
Yar=
3 8-suwret. Osimliklerdin yarusliq duzilisi.
Yarushq kobinshe togayda jaqsi bayqaladi. Bul jerde
tomendegi yaruslardi ajiratiw mumkin: 1) lishaynik ham moxlar
yarusi, 2) shop osimlikler yarusi, 3) yarim puta - putalar yarusi, 4)
agashlar yarusi (38-suwret). Ayirim jerlerde 6-7 yarusliqti ajiratiw
279
mumkin. Osimliklerdin yarusm oz nawbetinde haywanlardi da
yaruslar boymsha bolistiriwge boladi: yagniy topiraq ishi, topiraq
usti, shopler arasi, agash shaqalari siyaqli yaruslarda tiirli
haywanlarda ushirasadi.
Turlerdin gorizontal boliniwi hawamn zonalar boymsha har
turliliginen kelip shigadi. Osimlikler ekologiyasi boymsha
qanigesi R.Uitteker osimlikler birliklerine tiyisli bir neshe
klassifikaciyalardi biriktiredi.
R.Uittekerdin sxemasi boymsha tropikaliq ham subtropikaliq
oblastlarda temperatura ortasha 20° tan 30°C atirapmda bolip,
osimlikler tipleri haqiyqiy jamgirli togaylarda (jil dawammda
lgalliq jiida joqari) shol osimlikleri halatma shekem ozgeredi.
Lekin, ortahq tipleri de bar, misali, jamgirsiz qurgaq orm
togaylan, qurgaqshiliq waqtmda terekler japiraqlarm jogaltadi
yamasa pas boyli terekler, putalar deneleri tikenek penen
qaplanadi. Qurgaqshiliq sharayatinda putalar da siyrek ushirasadi.
Bunday halatti Orta Aziyamn Qizilqum ham Qaraqum shollerinde
de guzetiw miimkin. 01 jerlerde seksewil, Shol akaciyasi, jiizgin
siyaqli sanawli puta ham putashalar osedi.
Ozgeriwshen ham basqa zonalarda da osimlikler tipleri
temperatura ham lgalliq ozgeriwi menen ozgerip baradi. Lekin,
suwiq zonalar har-qiyli onnlardagi osimlikler tipleri bir-birinen
panqlanadi. Jildin ortasha temperaturasi -5‘ С tan pas bolgan
rayonlardin osimlikleri tundra tipine birlestirilgen. Malim
bohwmsha, tundrada lgalliq jiida kop, lekin, jildm kop dawirinde
suw muz halatmda ushiraydi ham osimlikler ushm fiziologiyaliq
tarepten paydasiz.
Biocenoz ishindegi yaruslar turlishe boladi.
Ustingi
yaruslardm
kushli
rawajlamwi
tomengi
osimliklerdin
siyrekleniwine, hatteki jogahp ketiwine alip keledi. Eger, ustingi
yarusti quragan osimlikler siyrek bolsa, tomengi yarusti qurawshi
turleri jaqsi, qalm osedi.
Biocenoz ishinde organizmnin vertikal boliniwi, olardin
malim tarepten gorizontal diiziliwinde jiizege keltiredi. Bul jagday
sinuziya dep ataladi. Bunday diiziliw mayda osimliklerdin
toplamwman kelip shigadi ham osimlikler qaplamma ozine say
qasiyet beredi. Biocenozdm gorizontal - sinuzial boliniwinde
280
|