Biocenozdin ozgerisleri.
Qalegen bir biocenoz bir neshe
jillar dawaminda baqlap barilsa, oniii ozgeriwlerinin guwasi bohw
mumkin. Bunda jasaw sharayati, organizmler topari, topardin
diizilis qurami ham organizmlerdin oz-ara miinasibet qasiyetleri
ozgeredi.
Toparlardin belgili waqit otiwi menen birinin ekinshisi
menen almasiw hadiysesi -
sukcessiya
delinedi.
Topardagi ozgerislerdin eki tiykargi tiiri ajiratiladi:
l.Ciklik
2X9
2. Aste-aqmn baratugm ozgeriwler
Tsiklik dzgeriwler - sirtqi ortaliqtm sutkaliq mawsimlik ham
kop jilliq dawirli ozgeriwleri hamde organizmlerdegi endogen
ritmlerde sawlelenedi. Dem aliw, fotosintez, zat almasiwdin
ozgeriwi, gullerdin ashiliwi ham jabiliwi, gulli osimliklerde
sharilandiriwshi shibm-shirkeylerdin koriw jedelligi, jirtqish
haywanlardin sutkanin har-qiyli waqitlarinda anga shigiwi h.b.
bugan misal boladi.
Aste-aqinn ozgeriwler
natiyjesinde bir topar ekinshisi
menen almasadi. Bunday ozgerislerdin sebebi toparga uzaq waqit
dawaminda belgili bir bagdardagi sirtqi faktordm tasiri natiyjesi
bolip
tabiladi.
Biocenozlardm
bunday
almasmiwi
-
ekzogenetikaliq almasiniw dep ataladi.
Birlemshi sukcessiyada tosattan kelip qalgan osimlik
tuqimlari onip rawajlanadi. Bul jagday qanday da bir haywan
tiirlerinin de keliwine alip keledi. Jas individler iyelegen maydan
keneyedi. Osimliklerdin vegatativ yamasa tuqim jardeminde
kobeyiwi, janalaniw baslanadi. Usi payitta haywanlar da
kobeyedi.
Aste-aqmn ozgeriwshi ekilemshi sukcessiyalarga misal qilip
suw boyinih shop basiwi, dala toparmin togay menen almasmiwi
siyaqhlardi korsetiw miimkin.
Sukcessiya
processin birinshi uyrengen, birinshi marte
sukcessiya teoriyasin islep shiqqan ekolog, ingliz-amerika
fitocenologlar mektebinin wakillerinin biri Frederik Klements
esaplanadi. Omn pikirinshe sukcessiya natiyjesinde garezsiz
osimlikler payda boladi, onnan keyin toparda derlik sezilerli
ozgeriw bolmaydi. Hamde bum aqirgi payda boliwi-klimaks dep
ataydi. Klimaksli toparlardiA quramin amqlawshi faktor-bul tek
klimat
delinedi.
Demek,
klimaks-sukcessiyanm
aqirgi,
tamamlawshi stadiyasi delinedi.
Bunday monoklimaks teoriyasinan kopshilik ekolog alimlar-
maselen, Tensli waz keship, poliklimaks mektebinin wakilleri
tomendegi jagdaydi tan aladi: yagmy klimaksti usi maydandagi
bir yamasa bir qansha faktorlar jardeminde aniqlaw mumkin:
bularga klimat, topiraq sharayati, jawm h.t.b. aliw miimkin.
290
|