Mamleketlik universiteti jumanov m. A

jasap turiWI 
lu'iin joq bolip ketiwi, turler samnm basqanliwi ham basqalar.
Biocenozdm biotopqa tasiri natiyjesinde biotop 6zgcrcdl, 
hu/.iladi. Maselen, suw otlan, lishaynikler, moxlar, bakteriyalar 
ham zamarriqlardm tas listine, onm aralarma, janqlanna jaylasip 
osiwinen taw jinislar jemiriledi, boleklenedi, topiraq payda boladi, 
ximiyaliq tasiri otedi. Haywanlar da boleklewshi tasir otkizedi. 
Tcrmitler qunlislardi, gerbish, diywal, agashlardi jemirip joq 
halatma keltiredi, suwsarlar jaylawlardi qazip, shop osimliklerdi 
nabit qiladi.
Reakciyanm payda etiw kushi de bohp, bunda osimlik ham 
haywanlardm qaldiqlan jil saym toplamp, shirip, boleklenip 
biotopti 
organikaliq zatlar menen bayitadi. 
Quslar kop 
toplanatugm ham jarganatlar jasaytugm jerlerde olardm tezegi 
payda boladi, olar biotopti bayitadi, suw hawizlerde day payda 
bohp, olar tiirli mikroelementlerge bay boladi h.t.b.
Biocenoz 
oz 
nawbetinde 
(ot 
shoplikler, 
putazarlar, 
togayliqlar) biotop ustinde turli mikroklimat payda etedi, topiraq 
lzgarligm, temperaturam, gazlar mugdann bir tipte saqlaydi.
Organizmlerdin bir - birine tasiri - koakciya, bugan 
osimliklerdin haywanlarga, haywanlardm osimliklerge tasirin 
misal etiwi mumkin.
Biocenozdm rawajlamwi tiykarman lqlim, geologiyahq, 
edafikaliq ham biotikaliq faktorlar tasirine baylanisli. Iqlim 
fakton tasirin Evropa tenitoriyasmda tortlemshi muzliq ham 
muzliqlar araliq geologiyahq dawirdegi ozgeriwlerde koriw 
mumkin. Muzliqtm Evropamn orta bolimine shekem jilisip keliwi 
menen tundra florasman pas boyli tal, dreada ham basqa koplep 
turler Evropamn qubla bolimine shekem tarqahp keldi. Muzliq 
dawiri haywanlarma mamont, junli nasorog, qoy, ogiz, mayda 
kemiriwshiler kirgen. Olardm kopleri lqlimga bcyimlcse almastan 
qinlip ketken. Iqlim jilh keliwi menen ayinm tiirler arqaga qarap 
tarqalgan. Maselen, juzim Alp tawlarmin arqa rayonlanna shekem 
tarqaldi. Issini suyiwshi haywan turlerinen pil (Elephas antiguus) 
ham begemotlar qublada qaldi.
Biocenozdm rawajlamwma geologiyahq faktorlar (eroziya, 
qaldiqlardm payda boliwi, tawlardin payda boliwi, vulkanlar)
2S7

---

kushti tasir etiwi natiyjesinde biocenozdm korinisi juda ozgerip 
ketedi.
Biocenozdm rawajlamwmda biologiyaliq faktorlar da lilken 
rol oynaydi. Maselen, osimliklerdin rawajlaniwmda, jaylawlardm 
qalin, onimdarli boliwmda haywanlardin ahmiyeti ulken boladi. 
Solardan, Aral boyi, Qazaqstan dalalarmda saygaqlar, Amerika 
preriyalarmda bizonlar hareketi bolmaganda ol jerlerdin 
biocenozlarimn rawajlaniwi qiyra bolar edi. Yaki kletchatkani 
bolekleytugm bakteriyalar, zamarnqlar, sol jerde organizmler 
toparin ozgertip turadi.
Biocenoz ishindegi bir topar har-qiyli organizmler bir tiir 
denesine yaki omn wakili listine jaylasip jasaydi. Bul jagdaydi 
konsorciya dep aytiladi. Maselen, goza tamirlan listine 
beyimlesken zamarnqlar mikoriza payda etip rawajlanadi. Ayinm 
moxlar, lishaynikler, goza, alsha, erik, alma shaqalannda osedi.
Suw hawizleri biocenozimn ekologiyaliq diizilisi Jer listi 
ortaligma qaraganda biraz apiwayi boladi. Sebebi, suw qirgaqlan 
ham suwdm sayiz jerlerindegi ortaliqqa jer listi ortaligmm abiotik 
faktorlan tasir etedi ham organizmlerdin quramin ozgertedi.
Suw biocenozlan ishindegi organizmlerdin aziqligi tiykarm 
suwdagi toliq erigen halda ushiraytugm zatlar payda etedi. Suw 
ortaligindagi biocenozlardin rawajlaniwina suwdin abiotikaliq 
faktorlan tasir etse, Jer listi ortaligindagi giilli osimlikler ham 
haywanlardin koplep rawajlaniwina sol ortaliq faktorlan tasir 
otkizedi 
ham 
nasekomalar, 
omirtqalilar, 
quslar, 
jer 
bawirlawshilardin kompleks jasawma sharayat jaratadi.
Biocenozlardin 
rawajlaniwmda 
olardin 
ekologiyaliq 
strukturasi da lilken ahmiyetke iye. Biocenoz ishindegi 
organizmlerdin 
har-qiyli 
toparlan 
olardin 
ekologiyaliq 
strukturasin amqlaydi. Ekologiyaliq diizilisler tiirli turler 
quramina iye boladi. Biocenozdagi ekologiyaliq nishalar bir -
birine jaqm bolmagan tiirlerden payda boladi ham bul jagdayga