tomengi qatlam
- bir qansha teren, suwiq,
kislorod ham aziqliq az, suw aralaspaydi. Bunday kollerde lilken
awizli okun bahqlari suwdm beti issi (temperatura 20-22°C)
qatlammda, usi bahqtin basqa eki turi bolsa bir qansha terenirek
jerinde ushirasadi. Tap usinday teren suwdin suwiq (temperatura
6-7°C) qatlammda tengeli sudak ham Kanada sudaklan
ushirasadi.
281
Teniz ham okeanlardm suwiq (0-3°C) 10-11 mm m shuqir
qatlamina iykemlesken soqir baliqlar ushirasadi.
Biocenozlar, topar ishindegi har-qiyli aziqhq bolimlerin
(jemislerin) amqlaw har qanday birliktin rawajlaniw nizami
tiykarma kiredi. Misali, birlemshi producentlerdi payda etetugm
osimliktin eki turi tarqalgan jerde 120 dan artiq buwm ayaqhlar
aniqlangan bohp, olardan tek 15 tiir wakili ushm eki osimlik turi
real aziqhq omi bolgan. Aziqhq orinlarinin har-qiyliligi -
aziqlaniwshi turlerdin topar-toparga boliniwine sebep boladi.
Jer listi ortahgmda ushirasatugm biologiyaliq birliklerdin
barligi (teren suw hawizleri, koller, teniz, okeanlar, topiraq,
kolerde
ushirasatugm
toparlardan
basqa)
jariqliq
ham
temperaturanm kiin dawammda ozgerip turatugin tasirin sezedi
ham usi ekologiyahq faktorlardin tikkeley ham janapay tasiri
natiyjesinde ulken-kishi birliklerdin ozgerip tunwi juzege keledi.
Bunday
ozgerisler
«kunlik»,
«ayliq»
ham
«mawsimler»
dawammda boladi, hatteki kiin ham tun dawammda da ozgerisler
giizetiledi.
Tiri organizmlerdin toparlan ushm jil mawsimlerinin ozgerip
tunwi da xarakterli. Bunday ozgeriste temperatura, jariqliq,
qurgaq ham igalli mawsimlerdin boliwi lilken rol oynaydi.
Organizmlerdin mawsimler dawammda ozgeriwi shol, dalaliq
zonalarda ayqm korinedi. Ortasha zonada bolsa temperaturanm
kushi
kiinnin
uzmligma baylanisli
boladi.
Bul
zonada
osimliklerdin giillewi ham quslardin migraciyasi har jih keshki
baharge qaraganda erte baharde ozgerip turadi, sebebi erte
baharde temperaturanm ozgeriwi keshki baharge qaraganda
sezilerli darejede boladi.
Jddin mawsimleri (bahar, jaz, giiz, qis) boymsha ortasha
zonada jer listi ham suw hawizleri ekosistemalannda erte bahar
keshki baharden, erte giiz bolsa keshki giizden, tap giiz qistan
pariqlanganday panqlanadi. Sol sebepli de organizmlerdin jil
dawammda ozgerip tunwi boymsha alti dawirge: uyqi dawiri
(qis), oyamwdin baslamwi (erte bahar), oyamw (keshki bahar),
jazgi uyqi (erte jaz), aktivlik mawsimnin tamam boliwi (keshki
giiz) ham giiz dawirlerine bolinedi. Usi dawirlerde olar nasil
qaldiradi.
282
|