Mamleketlik universiteti jumanov m. A

5. Destruksiva funkciyasi, 
bul tiri zatlardm (organizmlerdin) 
olgeninen keyin shiriw, maydalaniw ham organikaliq zatlardm 
mineralizaciyalamwinan ibarat, yagmy tiri zatlardan biosferanin 
biogen ham biokos zatlan payda boladi.
11.4. Biosferanin geoximiyaliq cikllari ham turaqhhgi
Jerge keletugin energiyamn 99% in quyash nurlari quraydi. 
Bul energiya atmosfera, gidrosfera, ham litosferada bolip otetugin 
turli fiziko-ximiyaliq processlerge sarip qilmadi, yagniy, suw ham 
hawa tolqinlan, puwlamwi, taw-taslardm jemiriliwi, tiri zatlardih 
payda boliwi ham bolistiriliwi, minerallardin eriwi, gazlerdin 
jutiliwi ham ajiraliwi siyaqli processlerge sariplanadi.
326

---

Biosferada turli mikroorganizmler iskerligi natiyjesinde 
oksidleniw ham tikleniw siyaqli ximiyaliq processler boladi.
V.R.Vilyams pikirinshe, Quyash energiyasi jer betinde eki 
turli zatlar aylanisin tamiyinleydi, yagniy geologiyahq yamasa 
ulken zat aylanis ham biologiyaliq yamasa kishi zat aylanis jiizege 
keledi. Har jili Quyashtan 21xl020 kJ jaqtiliq energiyasi jerge 
keledi. Usi energiyanin 50%i puwlamwga sarip qilmadi.
Biosferada suwdin aylaniwi - jer juzi ham suw hawizlerinen 
suwdin puwlaniwi ham igalhhq sipatmda qaytip jerge tiisiwi 
geologiyahq (ulken) aylamw esaplanadi.
Biosferada tiri organizmlerdin juzege keliwi menen 
atmosfera, suw ham mineral zatlardin aylaniwi payda boladi, 
yagniy abiotikaliq ham geologiyahq tiykarda organikaliq zatlar 
almasiwi yamasa biologiyaliq aylamw payda boladi.
Aynm organizmler organikaliq zat duziw ushm kun 
energiyasman paydalanbaydi, al ol okisleniw waqtindagi bolingen 
energiyadan paydalanadi. Bul processke 
X em osintez
-dep ataydi. 
01 fotosintezge qaraganda organikaliq zatti juda az mugdarda 
toplaydi. Ogan ayinm bakteriya gruppalari qatnasadi.
Energiya aylamsi basta aytip 6tkendey zat aylamsi menen 
baylanisli boladi. Zatlardm kishi (biologiyaliq) aylamsi yagniy 
organizmlerdin quriqliqtagi topiraq arasmdagi ham gidrosferadagi 
suw ham organizmler arasmda bolatugm aylanis. Zatlardin lilken 
aylamsi (geologiyahq) quriqhq h&m diinya jiizlik okean arasmda 
jiiredi. Quriqliqtagi kishi aylanis processinde osimlikler suwdagi 
gazdi ham erigen mineral zatlardi sinircdi, onnan organikaliq 
zatlardi islep shigaradi. Dem aliw processinde osimlik ozinin 
denesinen uglekiskiy gazdi bolip shigaradi. Organikaliq zatlardm 
kopshilik bolimi konsument organizmler ham reducentler arqali 
mineral zatlarga aylamp topiraqqa aralasadi.
Gidrosferada ozinin kishi zat aylamsina iye, ol suwdagi 
erigen duzlardi gazlardin kopshilik bolegin ozine aladi. Bul zat 
aylanista bas roldi suw betindegi mikroskopiyaliq, xlorofilli 
vodorosller atqaradi. Bul 6simlik organizmleri tolqin agislan 
menen lgip jiirip, belgili ekologiyaliq gruppam payda etedi, bugan