Odam genetikasi

I ll 
BOB.
IRSIYAT QONUNLARI
Tayanch tushunchalar: duragaylash, monoduragay chatishti­
rish, ota-ona organizmlari, duragay avlod, R,
$, 
S ,
x, 
F ramzlari,
dominant, retsessiv, Mendelni birinchi qonuni, Mendelni ikkinchi
qonuni, pennet katagi, allelomorf, allelizm, allel holat, fenotip,
genotip, geterozigota, gomozigota, fenotip bo ‘yicha nisbat, geno­
tip bo ‘yicha nisbat, gametalar sofligi farazi, takroriy chatishtirish,
bekross, tahliliy chatishtirish, oraliq chatishtirish, ко ‘p tomonlama
allelizm, kodominantlik.
3.1. 
Mendel qonunlari. Duragaylash metodi. 
Qadimdan odam­
lar farzandlar: o ‘g ‘il yoki qizning o ‘z ota-onalariga o ‘xshashligini 
kuzatganlar. Lekin shunga qaramay, ko‘p asrlar mobaynida irsiyat 
muammosi hal qilinmagan. Faqat XIX asming ikkinchi yarmiga 
kelib, irsiyat qonunlarini ixtiro qilishga musharraf boiindi. Shu bobda 
irsiyatning duragaylash metodi, Mendelning irsiyat qonunlari odam 
irsiyatiga ham tegishli ekanligi isbotlangan.
Nima uchun bug‘doydan bug‘doy, arpadan arpa hosil b o ia d i, 
q o ‘ydan qo‘zichoq tug‘iladi, har bir bola ota-onasiga o ‘xshash 
b o ia d i, degan masala ming yillar mobaynida odamlami qiziqtirib 
kelgan. Faqat chex tabiiyotshunosi Gregor Mendel birinchi marotaba 
bu jum boqni yechdi va irsiyat qonunlarini ixtiro qilishga muvaffaq 
b o id i. Irsiyat qonunlarini yaratishga imkon bergan Mendel tadqiqot- 
larining o ‘ziga xos jihatlari nimalardan iborat?
Birinchidan, Mendel o ‘z o ‘tmishdoshlaridan farqli ravishda ota- 
ona organizmlaming ko‘p belgi-xossalarini birdan emas, balki ayrim 
belgilarining irsiylanishini tadqiq qildi.
Ikkinchidan, Mendel duragaylash uchun irsiy jihatdan toza orga- 
nizmlarni tanlab oldi.
Uchinchidan, M endel duragaylash uchun qarama-qarshi belgilar­
ga ega organizmlarni jalb etdi.
To‘rtinchidan, u ota-ona belgilaming irsiylanishini duragaylaming 
bir necha avlodida o ‘rganishni maqsad qilib qo ‘ydi.
54

---

Beshinchidan, Mendel duragaylar orasidan ota-onaga o ‘xshash 
individlami hisoblab chiqishga va ulaming nisbatini aniqlashga ha- 
rakat qildi. Bulaming hammasi irsiyat qonunlarini ixtiro qilishga im- 
kon yaratdi. Yuqoridagi talablami o ‘simlik va hayvonlarga nisbatan 
q o ila sh mumkin. Shu jihatdan qaraganda, odam genetik tadqiqot- 
lami olib borish uchun noqulay obyekt sanaladi. Shunga qaramay, 
tadqiqotchi olimlar tomonidan odamlarda ko‘p belgi-xossalaming 
irsiylanishi aniqlangan.