Odam genetikasi

Irsiyatning xromosoma nazariyasi. 
1902-1903-yillarda 
amerikalik tadqiqotchi Setton va germaniyalik Boveri bir-biridan 
mustasno irsiy omillar (genlar) xromosomalarda joylashgan b o‘lishi 
mumkin, deb taxmin qildilar. Bu g ‘oya irsiyatning xromosoma naza- 
riyasini yaratishni boshlab berdi. «Gen» iborasi 1909-yil daniyalik 
olim Iogannsen tomonidan ilgari surilgan. Hujayra boiinayotganda 
genlar bilan xromosomalar xatti-harakatida va gametalar hosil 
b o iish id a uyg‘unlik borligi haqidagi g ‘oya ham genlar xromosoma­
larda joylashganligidan dalolat beradi. 1910-yili T.Morgan o ‘z sho­
girdlari bilan drozofila meva pashshasida belgilaming irsiylanishiga 
oid tajriba yakunlarini tahlil qilish orqali gen bilan xromosomalar 
orasida bog ian ish borligini isbotladi hamda irsiyatning xromosoma 
nazariyasini eksperimental jihatdan asosladi.
1913-yili Bridjes jinsiy xromosomalar tarqalmaganda jins bilan 
bog‘liq holda belgilaming irsiylanishini o ‘rganishiga asoslanib irsi­
yatning xromosoma nazariyasini yana bir marotaba isbotlab berdi.
87

---

Shunday qilib, yuqorida qayd etilgan olimlaming tadqiqotlari tu- 
fayli irsiyatning xromosoma nazariyasi yaratildi.
Irsiyatning xromosoma nazariyasining asosiy qoidalari quyidagilar:
• 
Genlar xromosomalarda va m a iu m izchillikda joylashgan.
• 
Genlar irsiy jihatdan bir butun va nisbatan turg‘un.
Bir xromosomada joylashgan genlar birikkan holda irsiylanadi 
va birikish guruhini hosil etadi.
• 
G enlam ing birikish 
guruhi 
xromosomalaming gaploid 
to ‘plamiga to ‘g ‘ri keladi.
• 
Genlar birikishi bilan aloqador belgilar odatda avloddan-av- 
lodga birgalikda irsiylanadi.
Genlam ing birikishi krossingover jarayonida buzilishi mum­
kin. Natijada rekombinat xromosomalar hosil b o ia d i.
• 
Xromosomalardagi genlar bir-biridan qanchalik uzoq joylash­
gan b o is a , ular orasidagi krossingover foizi shunchalik katta 
b o ia d i.
Genlam ing birikishi va krossingover hodisasi xromosomalar­
da genlar xaritasini tuzish imkonini beradi.
M olekulyar biologiya fanining hozirgi taraqqiyoti zaminida pro- 
kariot va eukariot organizmlaming xromosoma nazariyasini yanada 
rivojlantirish imkoni tu g ild i. Yaqin vaqtga qadar genlar irsiyatning 
b o iin m a s birligi deb qaralgan b o is a , endilikda genlaming nozik 
tuzilishi va faoliyati aniqlangan. Genlar rekon, muton kabi tarkibiy 
qismlardan tashkil topganligi, genlami kimyoviy y o i bilan sintez qi­
lish mumkinligi m a iu m b o id i. Bu sohada olingan m a’lumotlar irsi­
yatning genetik materiali bir butun yaxlit va uzluksizligini isbotladi.

---