Odam genetikasi

VI BOB.
JINS GENETIKASI
Tayanch tushunchalar: jins muammosi,jinsga ta ’rif, birlamchi va
ikkilamchi jinsiy belgilar, jinsiy dimorfizm, progam, epigam, singam,
jinsiy xromosoma, gomogametali va geterogametali organizmlar, au­
tosomalar, xromosoma orqali jinsni aniqlash, triploid, interseks, о ‘ta
urg ‘ochi, о ‘ta erkak, jinsiy indeks, balans nazariyasi, gonad, odam-
larda jinsning rivojlanishi, korteks, medula, jinsning tabaqalanishi,
biseksuallik, gormonlar orqali jinsni boshqarish.
6.1. 
Odam jinsi. 
Organik olam evolyutsiyasining m a’lum bos- 
qichida Yer yuzida ayrim jinsli organizmlar paydo b o ‘lgan. Ayrim 
jinsli organizmning tarixiy jarayonda paydo b o iish i katta biologik 
ahamiyatga ega. Har xil jinsli organizmlaming o ‘zaro qo‘shilishi ir­
siy axborotning k o ‘payishiga, muhit sharoitiga moslashishiga imkon 
bergan.
Jins muammosi bilan odamzod qadimdan qiziqib kelgan. Bu 
to ‘g ‘risida xilma-xil fikrlar, mulohazalar, farazlar bildirilgan. Faqat 
genetika fani shakllanishi bilan muammo o ‘zining ilmiy yechimini 
topdi.
Jins
- organizmlaming gametalar hosil qilish orqali nasi qoldirish, 
irsiy axborotni kelgusi avlodga uzatishni ta ’minlaydigan belgi va xos- 
salari majmuasi.
H ar xil jinslam i farqlantiruvchi belgi-xossalar odatda birlamchi va 
ikkilamchi jinsiy belgilarga b o ‘linadi.
Birlamchi jinsiy belgilarga
organizmlaming ichki va tashqi or­
ganlar, ulam ing rivojlanishini ta’minlovchi morfo-fiziologik xossalar 
kiradi.
Ikkilamchi jinsiy belgilar
gametalar hosil etishda qatnashma- 
sa, erkak va urg‘ochi organizmlar qo‘shilishini va urug‘lanishini 
ta ’minlamasa ham jinsiy k o ‘payishida bilvosita rol o ‘ynaydi. Jinsiy 
dimorfizm, y a’ni erkak va urg'ochi organizmlar orasidagi tafovut 
k o ‘pgina hayvon va o ‘simliklardagi singari odamlarda ham ko‘zga 
tashlanadi. Odamda ikkilamchi jinsiy belgilarga erkaklarda soqol,
92

---

m o‘ylov bo‘lishi, skelet, gavda tuzilishining yirikligi, tovushning 
y o ‘g ‘onligi va boshqalar kiradi. Ular birlamchi jinsiy organlar to­
monidan ajralgan gormonlar ta’sirida rivojlanadilar.
Jinsni aniqlashning uch: progam, epigam, singam xili mavjud. 
Jinsni aniqlashning 
progam
xilida jins urugianguncha m a’lum 
b o ‘ladi. Masalan, b a’zi bir chuvalchanglar, kolovratkalarda urg‘ochi 
organizm odatda yirik, sitoplazmaga boy hamda mayda sitoplazma- 
si kam bo‘lgan tuxum q o ‘yadi. Sitoplazmaga boy tuxum hujayra 
urugiangach urg‘ochi, mayda sitoplazmasi kam tuxumdan esa erkak 
organizm rivojlanadi.
Jinsni aniqlashning 
epigam
xilida jins shakllanishi tashqi muhitga 
bog‘liq b o ia d i. Misol uchun, 0 ‘rta Yer dengizi va Atlantika okeanida 
tarqalgan halqali chuvalchanglardan 
Bonella Viridis
ni olsak, otalan- 
gan tuxum hujayrada rivojlangan lichinka mustaqil hayot kechirsa 
uning urg‘ochi, aksincha urg‘ochi organizmning jinsiy organida para- 
zitlik qilib yashasa uning erkak jinsi hosil b o iad i.
Jinsni aniqlashning 
singam
xilida jins u ru g ianish davrida m a’lum 
b o ia d i. Jinsni aniqlashning singam xili keng tarqalganligi va amaliy 
ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab o ‘tish joizdir.
6.2.