Odam genetikasi

6.5. 
Jins bilan birikkan holda irsiylanish. 
X jin siy xrom o­
som a autosom alar singari genlarga boy va genetik jihatdan faol. 
Bunga qaram a-qarshi Y xrom osom ada genlar nihoyatda kam va u 
genetik jihatdan faol emas. U ning k o ‘pchilik qismini geteroxro- 
m atin tashkil qiladi. Y xrom osom ada odam hayoti uchun unchalik 
aham iyatli b o im a g a n ayrim , chunonchi quloqda yung b o iis h i,
98

---

b a ’zi bir allergik kasalliklarning genlari joylashgan xolos. Bunday 
belgilar odatda otadan o ‘g ‘il farzandlarga beriladi va 
golandrotip
deb nom lanadi.
Jinsiy xromosomalarda joylashgan genlar ta’sirida belgilaming 
avloddan-avlodga berilishini dastlab T.Morgan drozofila meva pash­
shasida o ‘rgandi va jins bilan b o g iiq irsiylanish qonunini kashf etdi. 
Bu qonun o ‘z mohiyatiga k o ‘ra umumbiologik ahamiyatga ega va 
odamlar nikohida ham tasdig‘ini topdi.
M a’lumki, k o ‘pchilik odam lar ranglami yaxshi ajrata oladilar. 
Lekin, ayrim odamlaming ko ‘zi ranglami ayniqsa, qizil va yashil 
ranglami ajrata olmaydilar. Bunday odamlar 
daltoniklar
deyila­
di. Ularda svetofor ranglarini ajrata olish qobiliyatlari y o‘qligini 
e ’tiborga olib, ular tomonidan avtomashinalami boshqarishga ruxsat 
berilmaydi. Daltonik kasallikni keltirib chiqaruvchi retsessiv gen
-d
X xromosomada joylashgan b o ‘lib, u erkaklar fenotipida namoyon 
b o isad a, ayollaming ikkita X xromosomasining birida uehragan hol- 
larda, y a ’ni geterozigota individlarda yashirin holda b o‘lib, fenotipda 
o ‘z ta ’sirini k o‘rsatmaydi.
Daltonizm kasalligining avloddan-avlodga qanday berilishini qu- 
yidagi misollarda k o ‘rib chiqamiz:
normal ayol 
daltonik 
XDXD 
x 
Xd Y
XD XD 
Xd Y
normal (tashuvchi) 
normal 
XD Xd 
XD Y
Keltirilgan misoldan m a’lum b o iad ik i, nikohlangan qiz rang­
lami normal farqlantiradigan, yigit esa daltonikdir. Ular nikohidan 
tug‘ilgan qizlar ham, o ‘g ‘illar ham ranglami normal ajratadi. Lekin 
qizlaming yarmisi genotipida daltonizm geni borligi uchun ular shu 
genni kelgusi avlodlarga tashuvchi hisoblanadilar. Mabodo, shunday 
o ‘z genotipida retsessiv genni saqlovchi qizlar daltonik yigitga tur-
fen 
R 
gen
gam
fen 
F, 
gen
99

---

mushga chiqsalar, u holda farzandlar orasida daltonizm bilan faqat 
o ‘g ‘il bolalar emas, balki qizlar ham kasallanishi mumkin. Buni
tubandagi sxemada k o ‘rish mumkin:
fen
normal (tashuvchi)
daltonik
R 
gen
X DXd 
x
XdY
gam
X D Xd
XdY
fen
normal (tashuvchi)
daltonik
normal
F 
gen
X D Xd
Xd Xd
X DY
daltonik
XdY
Mabodo, daltonik ayol normal k o ‘radigan yigit bilan turmush 
qursa, u holda uning qizlari normal k o ‘radigan, lekin retsessiv dal­
tonik gcnni tashuvchi hisoblanadilar. 0 ‘g ‘illari esa daltonik bo‘lib 
tug‘iladilar.
fen
daltonik
normal ko‘radigan
gen
Xd Xd
x 
X DY
gam
xd xd
X DY
fen
normal (tashuvchi) 
daltonik
gen
XD X d
XdY
Xuddi shu yo ‘sinda odamlarda qon ivimaslik (gemofiliya) kasal­
ligi ham avloddan-avlodga beriladi.