Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

22.2. Inflyatsiyaning mazmuni va turlari 
 
Inflyatsiya bozor iqtisodiyoti sharoitida makroiqtisodiy beqarorlikning 
ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, hozirgi davrda barcha mamlakatlar uchun umumiy 
bo‘lgan holat hisoblanadi. 
«Inflyatsiya»
atamasi (lotincha inflation – shishmoq, kengaymoq) ilk bora 
Shimoliy Amerikada 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davrida qo‘llanilib, 
muomalada qog‘oz pullarning haddan ortiq ko‘payib ketishini ifodalagan edi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda esa bu atama XX asrda, birinchi jahon urushidan keyin 
keng tarqaldi. Inflyatsiya tushunchasi juda serqirra bo‘lib, iqtisodiy adabiyotlarda 
uning ko‘plab izohlari mavjud. Jumladan:
Inflyatsiya – bu pul massasining tovar aylanmasi ehtiyojlariga nisbatan ortib 
ketishi natijasida pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar 
narxlarining o‘sishidir
1
. 
Inflyatsiya – bu muomala sohasining pul belgilari bilan milliy xo‘jalik haqiqiy 
ehtiyojlaridan ortiqcha miqdorda to‘lib ketishi
2
.
Inflyatsiya – bu iqtisodiy tizimda narx o‘sishining barqaror tendensiyasi orqali 
ifodalanuvchi makroiqtisodiy hodisa
3
.
Inflyatsiya – bu: 
1
Курс экономической теории. Учебное пособие под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А. Киров, изд. 
«АСА», 1995. – 423-б. 
2
Борисов Е.Ф. Экономическая теория: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 
2005, 170-б. 
3
Экономическая теория: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений / Под ред. В.Д.Камаева. – 10-е изд., перераб. 
и доп. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2004, 416-б. 

---

624 
- muomalada mavjud bo‘lgan naqd qog‘oz pullar yoki naqd bo‘lmagan qog‘oz 
pul hajmining tovarlarning real taklifiga nisbatan haddan tashqari ko‘payib ketishi; 
- pullarning xarid qobiliyatining pasayishi; 
- uzoq davr mobaynida narxlarning umumiy o‘sishi
1
. 
Bu ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, inflyatsiya tushunchasini yoritishda bir 
tomonlama yondashishga yo‘l qo‘yilib, uning mazmunini to‘la va yetarli darajada 
ochib bera olinmagan. 
Inflyatsiyani to‘g‘ri tushunish uchun pulning 
qadrsizlanishini va uning sabablarini bilish muhim ahamiyatga egadir. 
Pulning qadrsizlanishi faqatgina qog‘oz pullargagina xos bo‘lgan hodisa 
emas, u hamma pullarga, jumladan metall (oltin) pullarga ham xosdir. Oltin pul 
quyidagi ikki holatda qadrsizlanadi: 
1) oltin qazib olish texnologiyasi takomillashib, yangi texnikalarni qo‘llagan 
holda mehnat unumdorligining oshishi va, binobarin, oltin qiymatining pasayishi 
natijasida. Agar boshqa tovarlar qiymati o‘zgarmagan holda oltin qiymati ikki 
barobar pasaygan, deb faraz qilsak, u holda tovarlar odatdagi hajmlarining 
muomalasi uchun ikki barobar ko‘proq oltin pul kerak bo‘ladi. Demak, bu holatda 
tovarlar narxi oshib, oltin pulning qadrsizlanishi ro‘y beradi; 
2) ba’zi iqtisodchilar metall pullarning qadrsizlanishini qadimdan ma’lum 
bo‘lgan metall pullarni soxtalashtirish jarayoni bilan ham bog‘laydilar. Qadimgi 
Gretsiya, Rim imperiyasida eramizga qadar va keyinchalik boshqa davlatlarda ham 
oltin va kumush tangalar tarkibini nisbatan arzon metallar aralashtirish yoki 
ularning og‘irligini o‘zgartirish orqali soxtalashtirish holatlari uchrab turgan. Bu 
esa metall pullarning o‘z qadrini yo‘qotishini keltirib chiqargan. 
Boshqa holatlarda oltin yoki kumush pullar muomalada bo‘lgan chog‘da 
ularning qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiya jarayoni ro‘y bermaydi. Iqtisodiyotdagi 
tovar va xizmatlar hajmidan ortiqcha bo‘lgan pul massasi – oltin va kumush 
tangalar xazinaga aylanadi. Aksincha, iqtisodiyotda tovarlar ko‘payib, muomala 
vositasini bajarish uchun pul etishmagan taqdirda ularni osonlik bilan jamg‘arma 
1
Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина, 
Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. – М.: ИНФРА-М, 2005, 538-б.

---

625 
tarkibidan chiqarib, muomalaga kiritilgan. Bu esa boshqa sharoitlar o‘zgarmagan 
holda oltin va kumush pullar inflyatsiyaga uchramasligini anglatadi. 
Real qiymatga ega bo‘lmagan qog‘oz pullarning muomalaga kirib kelishi esa 
inflyatsiyaning kelib chiqishi uchun asosiy manba hisoblanadi. Chunki qog‘oz 
pullarni jamg‘arma sifatida muomaladan chiqarish kam samarali va ishonchsiz 
vosita bo‘lib, ular pullarning ortiqchaligi sharoitida ham muomalada qoladilar. 
Natijada muomalada ortiqcha qog‘oz pullarning ko‘payishi mavjud yalpi talabni 
yanada kuchaytirib, narxlarning o‘sishini tezlashtiradi. 
Inflyatsiya bozor xo‘jaligining har xil sohalarida takror ishlab chiqarish 
nomutanosibliklari tug‘diradigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir. Biroq, 
shuni ham nazarda tutish kerakki, alohida tovar bozorlaridagi talab va taklif 
nisbatining har qanday buzilishi ham inflyatsiyani keltirib chiqaravermaydi. 
Shuningdek, iqtisodiyotdagi davriy o‘zgarishlar, masalan, talabning mavsum bilan 
bog‘liq holda oshishi yoki tabiiy ofatlar natijasida tovarlarga talabning kuchayishi 
keltirib chiqargan narxlarning o‘sishi inflyatsiyani anglatmaydi. Bu narxlar ma’lum 
muddat o‘tgach, bozordagi talab va taklif nisbati muvozanatga kelgach, yana 
pasayishi mumkin. Yuqoridagilardan xulosa qilib inflyatsiyaga quyidagicha ta’rif 
berishimiz mumkin: