«Xuastuanift».
«A vesto»dan keyin, islom gacha b o ‘lgan
davrda
m in ta q a m iz d a en g k en g ta rq a lg a n , m o h iy a ta n ax lo q iy m a jm u a
hisoblangan m anba, bu — m onaviylik e ’tiqodining m uqaddas kitobi
«Xuastuanift». M oniy Fatak o ‘g ‘li (216—277) targ‘ib qilgan b u e ’tiqod
h atto U yg‘u r-T u rk xoqonligining rasmiy dini darajasiga ko'tarilgan.
«Xuastuanift» yoki m onaviylarning tavbanom asi
qadimgi turkiy tilda
bitilgan b o ‘lib, h ajm an ancha kichik b o ‘lsa-da, ko‘p jih a tla ri bilan
«Avesto»ga o ‘xshash. U n d a X o‘rm uzd va Shim nu orasidagi kurash aks
etadi. X o'rm uzd (bosh m a’bud) boshchiligidagi besh m a’bud — yengil
shabada, sham ol, nur, suv va olov tangrilari — ezgulik,
Shim nu boshliq
besh iblis esa yovuzlik timsollaridir. Ezgulik ruhiy olamda, yovuzlik moddiy
olam da m avjud b o ‘ladi. Shunga ko‘ra, m onaviylik e ’tiqodiga iqtido
qiluvchilar to ‘rt tam g ‘ani o ‘z qalbiga m uhrlashlari kerak. Bular: sevgi —
Azrua m a’budning tam g‘asi; im on, ishonch — kun va oy m a’budining
ta m g ‘asi; q o ‘rquv — besh m a ’bud n ing tam g ‘asi; d o n ish m an d lik —
burxan larning (ilohiy bitiklarning) tam g ‘asi. B undan tash q a ri, ular
zohidona
hayot kechirishlari, m ay ichmasliklari, et-go‘sht yemasliklari,
meva va yegulik beradigan o ‘sim liklam i sindirmasliklari, yulmasliklari
shart; halol, pokiza, birovning haqini yemasdan, yuksak axloq egasi b o ‘lib
yashashlari, o ‘z qalbidagi ilohiylikka yo‘nalgan num i o'tk inch i,
m oddiy
x o h is h -is ta k la r isk a n ja sid a n o z o d qilib u m r k e c h irish la ri lozim .
Monaviylikda «Avesto»dagidek insondan hayvonlarga, nabototga axloqiy
m unosabat shafqat va e ’zoz talab qilinadi, barcha jonzotlar oldida odam
zotining alohida m as’uliyati borligi ta ’kidlanadi.
«X uastuanift»da o ‘lim eng ulkan yovuzlik sifatida talqin etiladi; har
b ir jonzotga hayot bag‘ishlash (o 'lim d an
qutqarish, o ‘ldirishdan bosh
tortish) eng oliy ezgulik hisoblanadi. Shu jih atd an «Xuastuanift»dagi
insonparvarlik, shafiqlik «Q ur’on»dagi b a ’zi oyatlarga h am o han g ifoda
to p ad i. C h u n o n c h i, «X uastuanift»ning b irin ch i b o 'lim id a shunday
deyiladi:
Kimdir birovni tiriltirsa, Xudoni tiriltirgan b o ‘ladi,
Kimdir birovni о ‘Idirsa, Xudoni о ‘Idirgan bo ‘ladi1.
M ana bu esa «Q ur’on»dagi «M oida» surasining 32-oyatida nozil
q ilingan k alim alar: «... kim ki b iro r insonni o ‘ldirm agan va yerda
Dostları ilə paylaş: