Abdulla sher axloqshunoslik

4. Qadimgi dunyoning mumtoz axloqshunosligi
Qadimgi Yunoniston. 
Qadimgi Y unon axloqshunosligi h aqid a gap 
k etar ekan, asosan, to ‘rt buyuk faylasufning nom ini tilga olish odat
1 Konfutsiy. P a n d -o ‘gitlar. S.A hm ad taijim asi. «S og'lom avlod uchun» ju m a li, 1997,
5 —6-son lar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘lib qolgan: S uqrot, Aflotun, A rastu, Epikur. Lekin, aslida, ulard an
boshqa allom alar ham Qadimgi Y u nonistonda axloqshunosiik borasida 
ancha-m uncha ishlar qilganlar. C h u no n chi, Pifagor, D em okrit, G ippiy, 
Gorgiy singari sofistlar (donishm andlar) oqim iga m ansub faylasuflarning 
q a ra sh la ri d iq q a tg a sazovor. M isol ta r iq a s id a S u q ro tn in g k ic h ik
zam ondoshi 
Demokrit 
(yunoncha D e m o k rito s, tax m in an m ilo d d an
aw algi 450—370-yillar) qarashlarini olib k o ‘raylik. U donishm and likn i 
eng yuksak fazilat, aqlni esa axloqiy xatti-h arak atn in g m ezoni deb biladi 
va donishm andni axloqli, nodonni axloqsiz od am sifatida t a ’riflaydi. 
D em okritning fikriga ko‘ra, inson uchun hayotdagi birinchi ustoz ehtiyoj 
va tajribadir. Aynan shular insonni foydali va zararli narsalarni farqlash 
darajasiga olib keladi.
D em okrit Q adim gi Y unon faylasuflari ichida birinchilardan b o ‘lib 
insonning ichki dunyosiga m urojaat qiladi. U niyatni (x atti-h ara k a t 
sababini) harakatdan ajratadi. Ayni paytda nom usli va nom ussiz o d am ni 
nafaqat qilm ishi, balki niyati orqali ham bilib olsa b o ‘ladi, degan fikrni 
ilgari suradi. D em ok rit hayo va e ’tiq o d n i insonni qing‘ir ishlardan 
qaytarib turuvchi kuch tarzida ta ’riflaydi. F a q a t ruhan zaif va g u m ro h
odam laqjina o ‘z muvafTaqiyatsizliklarini m a ’budlar, taqd ir va tasodifdan 
k o ‘radilar. N o d o n va y o m o n odam lazzat, baxt h a m d a h a y o tn in g
m aq sad i h a q id a n o to ‘g ‘ri tasav v u rg a e g a b o ‘lg an i u c h u n o ‘z in i 
baxtsizlikka m ubtalo qiladi.
Endi 
Suqrot 
(yunoncha Sokratos, m ilod d an avvalgi 470—399-yillar) 
q arashlariga kelsak, u, K onfutsiyga o ‘x sh ab , axloq b ila n h u q u q n i 
b o ‘linm as yaxlitlikda olib qaraydi: n im aik i q o n u n iy b o ‘lsa, o ‘sha 
adolatdandir. Ikkala m utafakkir ham hukm ronlikning yaxshi yoki yom on 
deb baholanishini fuqarolar tarbiyasi bilan b o g ‘laydi, jaso rat va b e ta ’m a 
xizm at nam unalarini o ‘z davlatlari o ‘tm ish id an topadi.
Suqrotning fikricha, polis bilan fuqaro o ‘z huquqlari jih a tid a n ten g
emas: ular ota bilan o ‘g ‘ilga o ‘xshaydi. A xloqning asosiy m ohiyati — 
o ‘zgarm as va abadiy asl fazilat b o ‘lm ish donishm andlik. U axloqiy x atti- 
harakat m ezoni hisoblangan ilohiy yozm ishga m os keladigan b enu qson
faoliyatdir. Axloqning m anbai esa insondan tash qarida, ilohiydir. Suqrot 
ruhni (jon, qalb, nafsni), vujuddan farqli ravishda, o ‘lm as deb hisoblaydi, 
lekin o ‘z qarashlarini rivojlantirm aydi. U n in g fikricha, bu b oradagi 
ortiqcha qiziquvchanlik zararli. C hunki, m a ’budlarga o ‘zlari odam larga 
ochishni istam agan narsalarning tad q iq etilishi yoqm aydi.
Suqrotdan farqli o ‘laroq,