Abdulla sher axloqshunoslik

«Kalila va Dimna» 
nom i bilan m ashhur, o 'zbek tiliga b ir n echa bor 
taijim a qilingan. A sarni o ‘qiganda ko ‘z oldim izda ikki d u n y o nam oyon 
bo'ladi: biri — insof, adolat, d iy on at, halollikka suy an g an , axloqiy 
fazilatlarn in g tajassum i b o ‘lm ish in so n la r d u n y o si, ez g u lik o lam i, 
ikkinchisi — yolg‘o n n i, qalloblikni, m unofiqlikni, xudbinlikni kasb qilib 
olgan, illatlar tajassum i boMgan o d am lar dunyosi, yovuzlik dunyosi. 
A na shu ezgulik va yovuzlik orasidagi kurash asarning o ‘q tom irin i 
tashkil etadi. U n d a axloqiylik asl baxt, axloqsizlik inson u c h u n halokat 
girdobi ekani ajoyib hikoyatlarda, m asallarda o ‘z aksini to p ad i. «Kalila 
va D im n a » n in g sh a k li, k o m p o z its io n q u rilis h i, u s lu b iy jih a tla r i 
keyinchalik jud a k o ‘p p an dno m alar u ch u n badiiy qolip ro lini o 'tad i.
M usulm on Sharqi m intaqasi axloqiy tafak k u rid a X I asr aloh ida 
diqqatga sazovor. U n d a ikki buyuk p a n d n o m a yaratildi. Biri turkiy
1 Qarang: Buyuk siymolar, allomalar. Т., A.Qodiriy nomidagi xalq m erosi nashriyoti,
1996, 8 4 -8 7 -b .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tilda — Y usuf Xos H ojibning «Q utadg'u bilig» («Yaxshilik keltiruvchi 
bilim lar»), ikkinchisi forsiyda — Kaykovusning «Qobusnom a» asari.
« Q u ta d g ‘u bilig» 
13000 m is ra n i o ‘z ic h ig a o lg an a x lo q q a , 
siyosatshunoslikka doir m onum ental asar. Uni turkiy xalqlarning axloqiy 
qom usi deb atash m um kin. K itobda ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va 
y o m o n lik , o lijan o b lik va tu b a n lik , h a lo llik va h a ro m lik sing ari 
tu sh u nch alar batafsil qalam ga olinadi. Ularning m ohiyati obrazli, badiiy 
yuksak m isralarda, sh e’riy hikm atlard a, m aqollarda ochib beriladi.
Y usuf Xos Hojib ta ’rifidagi ezgu odam shundayki, uning barcha 
qilm ishi va yo ‘riqlari xalqqa foyda va m anfaat beradi. Barchaga birdek 
yaxshilik qiladi, lekin evaziga ulard an m ukofot m innatini qilmaydi. 
Ezgu od am o ‘z m anfaatini k o ‘zlam aydi, boshqalar m anfaatini o ‘ylaydi, 
boshqalarga keltirgan foydasidan o ‘ziga m anfaat tilam aydi. T o ‘g ‘rilik 
esa od am uchun ju d a kerakli sifat, u odam iylik dem akdir. Insonning 
q a d r-q im m atin i ham m utafakkir insoniylikda, odam garchilikda deb 
biladi: odam qadrli em as, odam garchilik qadrli, odam noyob emas, 
odam garchilik noyob, degan fikrni ilgari suradi.
«Q utadg‘u bilig»da faqat axloqiy tam oyillar yoki tushunchalar emas, 
balki m uom ala odobi va etik et m uam m olari h am o ‘rtaga tashlanadi, til 
bilan dil birligi axloqiylikning asosi sifatida talqin etiladi. Axloqiylikning 
yana b ir asosini buyuk bobokalonim iz bilim da ko‘radi: aql-zakovatni u 
inson q adr-q im m atin i yuksaltiruvchi n e ’m at deb biladi.
Kaykovusning