A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
hamarlayıcı alətlərdən istifadə olunurdu.
Misin əridilməsi ilə bilavasitə dükan sahibi, usta özü (misgər), 1-2 nəfər
374 kargər və şagirdin köməyi ilə məĢğul olurdu. Kargərlərdən biri körük basır, digəri isə hilizləyici vəzifəsini daĢımaqla, gil qəlibləri Ģirləyir və hazır ərintini qəliblərə tökürdü. ġagird isə kürənin odluğuna müntəzəm surətdə kömür atır və körük basırdı. Misəritmə prosesində qoşa körüklü xüsusi kürə, müxtəlif ölçülü gil
qatıĢıqdan təmizləmək üçün uzun dəstəkli ödrəngdən istifadə olunurdu [45]. Mis qızdırmaq üçün iĢlənən tov kürəsindən fərqli olaraq, misəritmə kürəsinin odluğu uzunsov çala formasında (dərinliyi 30 sm, diametri 20-25 sm) düzəldilirdi. Kömür xəkəsi (külü) və sarı gildən tutulmuĢ palçıqdan düzəldilən odluğun içərisi gil məhlulu ilə suvanıb Ģirlənirdi. QoĢa körüyün saxsı borusu maili vəziyyətdə kürənin arxa divarından keçməklə odluğun dibinə qovuĢurdu. Borunun odluğa keçən hissəsi qızmasın deyə, bir qayda olaraq saxsı tünglə tamamlanırdı. Misin əridilməsi prosesi yüksək hərarət tələb etdiyindən kürənin odluğunu fasiləsiz hava axını ilə təmin etmək və beləliklə də közərmiĢ kömürün hərarətini mütəmadi surətdə artırmaq üçün bir nəfər bilavasitə korük basmaqla məĢğul olurdu.
Misgərxanalarda, adətən, xam və köhnə mis olmaqla, iki cür xammal iĢlənirdi. Köhnə mis parçaları kürənin odluğuna müəyyən qayda ilə, lay-lay yığılırdı. Odluğun dibinə bir lay kömür tökülüb üstündən bir lay köhnə mis qırıqları düzülürdü. Sonra bunun üstünə kömür əlavə edilməklə ikinci lay mis qırıqları düzülür və nəhayət, onun üstünə yenidən üçüncü dəfə kömür layı tökülürdü. Bu qayda ilə 2 lay mis qırıntısı və 3 lay kömür təbəqəsi üst-üstə yığılırdı. Körük vasitəsilə kömür laylarının hərarəti artırıldıqca mis qırıqları qızarıb əriyirdi. Kömür yanıb tükəndikcə odluğa yenidən kömür əlavə olunurdu. Bu sayaqla hər dəfə kürənin odluğunda təxminən 30-40 girvənkə mis əridilirdi [46]. Ərintinin keyfiyyətini yoxlamaq üçün ondan kiçik çömçə ilə nümunə götürüb xırda ölçülü çeşni qəlibinə tökürdülər. Qəlibdə bərkiyib özünü tutmuĢ ərinti nümunəsi zindan üzərində döyülüb yastılanırdı. Əgər mis yayması cod hala düĢüb kənarları çatlayırdısa, onda ərintinin alaçiyliyi bəlli olur və kürənin odluğuna əlavə kömür atmaqla əritmə prosesi davam etdirilirdi. Misin ərimə həddi ötdükdə növbəti çeĢni nümunəsi döyülən zaman mum kimi yaymalanırdı [47]. Mis ərintisi tələb olunan keyfiyyətə çatdırıldıqdan sonra yumĢaq olsun deyə, ona azca qurğuĢun (hər kürəyə 12 misqaldan 24 misqaladək) qatılırdı. Bundan sonra mis ərintisi böyük çömçə ilə götürülüb əvvəlcədən ĢirlənmiĢ gil qəliblərə tökülürdü [48]. Xam misdən fərqli olaraq, köhnə misi zərərli qatıĢıqlardan təmizləmək lazım gəlirdi. Bunun üçün onu ikinci dəfə əridirdilər. Mis məmulatının yüksək keyfiyyətdə hazırlanması ərintinin saf olmasından xeyli dərəcədə asılı idi. Çubuq formasına salınmıĢ xam misi əritmək üçün çubuğun qabaq ucunu
375 kürənin közərmiĢ odluğuna qoyur və əridikcə əl kəlbətini vasitəsilə onu irəli itələyirdilər. Odluğun həcminə müvafiq miqdarda xam mis kütləsini əritdikdən sonra yenə də çeĢni qəlibi vasitəsi ilə ərintidən nümunə götürüb yoxlayır və xalis ərinti əldə olunduğu müəyyən ediləndən sonra onu çömçə ilə qəliblərə tökürdülər. Gil qəliblər ölçü etibarilə bir-birindən fərqlənirdi. Mis məmulatının növünə və calaqların ölçüsünə müvafiq olaraq ərinti qəlibləri müxtəlif tutumda hazırlanırdı. Ġri qəliblər 35-40 girvənkəyədək, ən xırda qəlib isə 1 girvənkə, hətta ondan da bir qədər az mis ərintisi tuturdu [49]. Mis ərintisi tədricən bərkiyib özünü tutmaqla qəlibin formasına müvafiq dairəvi təbəqə Ģəklinə düĢürdü. "Qırs" adlanan həmin ərintilər ölçülərinə görə çeĢidlənib qruplara bölünürdü. Bu qayda ilə misgərin 1 ay və ya ay yarımlıq iĢləməsinə kifayət edəcək miqdarda qırs tədarük edilirdi [50]. Mis məmulatı istehsalında ən çətin və ağır iĢ prosesi qırsların tapdanmasından ibarət idi. 12-13 nəfərin müĢtərək əməyi ilə baĢa gələn bu əməliyyat nəticəsində məmulatın "calğa" adlanan ayrı-ayrı hissələri zindan üzərində döyülüb nazildilərək müvafiq formaya salınırdı. ĠĢin xüsusiyyətindən asılı olaraq, qırslar mərhələ-mərhələ döyülürdü. Qırs ilk növbədə tapdanıb "girdəbur" adlanan qalın yayma halına salınırdı. Bu prosesdə "misgər", yaxud "qırsgir" adlanan usta, 9 nəfər çəkicvuran (tapunçu), bir nəfər köməkçi, bir nəfər mis isidən, bir nəfər körükbasan iĢtirak edirdi [51]. Bir qayda olaraq, qırs tək-tək deyil, qoĢa halda qızdırılıb döyülürdü. Bunun üçün eyni ölçülü qırslardan bir cütü tov kürəsində qızdırılıb qiblə zindan üzərində müĢtərək surətdə döyülürdü. Qırstutan (qırsgir) vəzifəsini ifa edən usta zindan üzərinə ağız-ağıza qoyulmuĢ qızmar qırsları bir cüt uzun dəstəkli kəlbətin vasitəsilə tutaraq, döyulmək üçün aram-aram fırladırdı. Böyük qırslar ağır olduğundan onları döyərkən ustanın yanında əlavə köməkçi olurdu. Qırsgirin sol tərəfində çöməltmə əyləĢmiĢ köməkçi qırsların fırladılmasına kömək edirdi [52]. Qırsgir təkcə qırsları fırlatmaqla kifayətlənməyib eyni zamanda döymə əməliyyatına ümumi rəhbərlik edirdi. Zindan ətrafına dövrələmə düzülmüĢ 10-11 nəfərin müĢtərək iĢini əlaqələndirmək və döymə prosesində qayda yaratmaq məqsədilə o, çekicvuranlara lazımi göstəriĢlər verirdi. Qırs üzərində çəkicvuranların hərəsinin özünəməxsus yeri əvvəlcədən bəlli olduğundan onlar ustanın göstəriĢi ilə biri digərinə mane olmadan həmin sahəyə zərbə endirirdilər. Usta çəkicvuranlar arasında növbə yaratmaq və iĢin gediĢatını tənzimləmək məqsədilə onları müvafiq adlar ilə səsləyirdi. Həmin anda adı çəkilən tapunçu ona məxsus sahəyə zərbə endirirdi [53]. Döymə əməliyyatının tələblərinə düzgün əməl etmək üçün qırsın səthi xəyalən 4 konsentrik dairəyə bölünürdü. Ən böyük kənar dairəyə 3 nəfər, 2-ci, 3-cü və 4-cü (mərkəz) dairələrin hər birinə isə 2 nəfər tapunçu zərbə vururdu [54]. Döymə prosesi zamanı mis layı tədricən soyuyub bərkidiyi üçün onu bir neçə dəfə yenidən kürədə qızdırıb yumĢaltmaq və təkrarən döymək lazım gəlirdi.
376 Qırsın qızdırılıb bir əl döyülməsi sənət dililə "to", yaxud "tov" adlanırdı. Ġlk tovdan çıxmıĢ və kənarları qayçı (gaz) ilə kəsilib girdə hala salınmıĢ qalın mis təbəqəsi "girdəbur" adlanırdı. Birinci tovdan çıxmıĢ qırs təbəqəsinin qalınlığı istehsal üçün tələb olunan həddən artıq olduğundan onlar yenidən istidöymə yolu ilə bir neçə dəfə döyülməklə nazik təbəqə ("lavaĢa") halına salınırdı. Adətən, xırda qabların girdəburu ikinci tovdan, orta ölçülü qablarınkı üçüncü tovdan, iri qabların girdəburu isə dördüncü tovdan sonra nazilib lavaĢa həddinə çatırdı. Girdəburdan fərqli olaraq lavaĢa 3 cərgə konsentrik dairə üzrə döyülüb hazırlanırdı. Bu halda hər dairə boyunca 3 nəfər çəkic vururdu [55]. KeçmiĢdə misgərlik mərkəzlərində muzdla iĢləyən tapunçu dəstələri olurdu [56]. Müvəqqəti səciyyə daĢıyan tapunçu dəstələri sifariĢ əsasında iĢləməklə, növbə ilə digər misgərxanalara da xidmət edirdilər. Bu qayda ilə misgər dükanında iki nəfər köməkçi ilə daimi çalıĢan, hər bir misgərin 1-1,5 aylıq iĢinə kifayət edəcək miqdarda (təxminən 8-10 puda qədər) mis lavaĢası tədarük olunurdu [57]. QoĢa döyülən qırsdan fərqli olaraq, lavaĢa üçün girdəburlar hər dəfə dörd-dörd qızdırılıb döyülürdü. Dayaz qablar (məcməyi, sini, teşt, döyrə, ləyən, nimçə və s.) bilavasitə lavaĢadan düzəldilməklə "xara" adlanırdı. Bundan fərqli olaraq, dərin qabları Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|