TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
ġəhərlər və baĢqa məskənlər
Yüklə 6,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ġəhərlər və baĢqa məskənlər. Antik dövr Albaniyasının ərazisi çoxsaylı
məskənlərlə sıx-sıx örtülmüşdü. Qədim müəlliflərdən bizə otuzdan artıq nisbətən iri və məşhur şəhərin, habelə başqa məskənlərin adları gəlib çatmışdır. Antik Albaniyada şəhərlərin meydana gəlməsi ölkənin çoxəsrlik sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafının nəticəsi idi. Bu mürəkkəb proses alban cəmiyyətinin ümumi inkişafı ilə sıx bağlı idi və onun əmlak və sosial cəhətdən parçalanmasından, cəmiyyətdə gedən sinfi təbəqələşmədən, dövlət institutlarının təşəkkülündən irəli gəlirdi. Eramızdan əvvəl birinci minilliyin ikinci yarısında və eramızın ilk əsrlərində Albaniya oturaq əkinçilik-maldarlıq təsərrüfatının kifayət dərəcədə inkişaf etdiyi bir ölkə idi. Sənətkarlıq da yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı; burada artıq geniş bir əmək bölgüsü, dar ixtisaslaşma və standartlaşdırma, yəni əmtəə istehsalının əlamətləri vardı. Qəbələdə tapılan, üstündə möhür izləri və qaytan qırıqları olan onlarla bullalar hellinizm zamanından başlayaraq Albaniyanın iqtisadi həyatının yüksək səviyyəsinə çox mühüm bir sübutdur. Qəbələdə bullalar düzəltmək üçün hazırlanmış xammalın aşkar edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Albaniyanın iqtisadi inkişafının arxeoloji materiallarla əsaslandırılan kifayət qədər yüksək səviyyəsi yazılı mənbələrlə də təsdiq olunur. Bizə məlumdur ki, hellinizm dövrünün Albaniyasında azad əhali, yoxsullar və əyanlar, Kiçik Asiyanın və Ermənistanın məbəd birliklərinə çox bənzəyən məbəd vilayəti, habelə məbəd qulları və kahinləri olmuşdur. Albaniyanın öz çarları, qoşunu, zərbxanası var idi. Bütün bunlar Albaniyada şəhərlərin və şəhər həyatının meydana gəlməsinə və inkişafına səbəb olmuşdu. Göstərilən proses üçün müqəddəm şərtlər əsrlər boyu, hələ ibtidai icma quruluşunun bətnində yaranmışdı. Şəhərlərin meydana gəlməsi isə ibtidai icma quruluşunun tamamilə parçalanması və dağılması demək idi. Şəhərlər dövlətin yaranması
308
ilə bir vaxtda meydana gəlir. Şəhərin kənddən ayrılması barbarlıqdan sivilizasiyaya, tayfa quruluşundan dövlətə keçid ilə birlikdə başlanır. Şəhərlə birlikdə hakimiyyət orqanları, polis, vergilər və i.a. meydana gəlir. Əhalinin iki böyük sinfə bölünməsi - bilavasitə əmək bölgüsünə və istehsal alətlərinə əsaslanan bölgü özünü ilk dəfə burada göstərmişdir. Ticarət yollarının üstündə yerləşən, sosial-iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş alban məskənlərinin tədricən şəhərlərə çevrilməsi prosesi eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısının əvvəlinə aid edilməlidir. Qədim dövrün başqa şəhərləri kimi, Qafqaz Albaniyasının şəhərləri də onları əhatə edən əkinçi icmaları ilə ən sıx şəkildə bağlı idilər. Azərbaycan və Dağıstan ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı antik dövrdə, mövcud olmuş şəhər tipli məskənlər aşkara çıxarılmışdır. Bunlar Qəbələ (Çuxur- Qəbələ, Çaqqallı, Seyidtala, Uzuntala), İsmayıllı (Mollaisaqlı, Şıxdərə Kəlləsi, Qalagah), Ağsu (Nüydü düzü), Qax (Torpaqqala), Qazax (Sarıtəpə), Şamaxı, Beyləqan (Təzəkənd, Qaratəpə) rayonlarında, Mingəçevir zonasında, Dağıstanda (Turpaqqala, Urseki, Tarki, Dərbənd) və başqa yerlərdə qazıntı nəticəsində aşkar edilmiş məskənlərdir. Ptolemey antik dövr Albaniyasının şəhərlərindən və digər məskənlərindən danışarkən bildirir: "Soana çayı mənsəbinin arxasında Telayba şəhəridir; Gerr çayının mənsəbi Gelda şəhəridir: Kaysiya çayının mənsəbi Albana şəhəridir; Albana çayının mənsəbi Qaytara şəhəridir; onun ardınca Kir çayının mənsəbidir. Qafqazdan [axıb gələn] və Kirə tökülən, - o Kirə ki, bütün İberiyadan və Albaniyadan keçərək Ermənistanı onlardan ayırdı, çay ilə İberiya arasındakı Albaniya şəhərləri və kəndləri: Taqoda, Bakxiya, Sanua, Deqlana, Niqa. Adı çəkilən, Qafqazdan axıb gələn çayla Albana çayı arasında: Moseqa, Samunis, İobula, İuna, Embolayon, Albana, Mamexiya, Osika, Sioda, Baruka... Albana çayı ilə Kaysi çayı arasında: Xabala, Xabota, Boziata, Misiya, Xadaka, Alam.
Kaysi çayı ilə Kerr çayı arasında: Tiauna, Tabilaka. Gerr çayı ilə Soana çayı arasında isə: Tilbis". Söz yox ki, yuxarıda verilən siyahıda toponimlərin yazılışında xətalar və ya hətta səhvlər olmamış deyildir. Bunların bəziləri, şübhəsiz, Ptolemey məxəzindən gəlir və ya onun əlində olan əsərdə coğrafiyaşünas tərəfindən düz oxunmamasının nəticəsidir. Ptolemeyin siyahısında dəqiq müəyyənləşdirilmiş, şəkk-şübhə doğurmayan yeganə şəhər Xabaladır. Ptolemeydən bir neçə onillik əvvəl Böyük Plini antik ədəbiyyatda ilk dəfə olaraq özünün "Təbii tarix" əsərində onun adını çəkmiş və şəhəri Kabalaka adlandırmışdı. Görünür, Plini bu ada eramızdan əvvəl II-I əsrlərdə yaşayan Roma müəllifi Varronda rast gəlmişdi.
309
Qəbələnin meydana gəldiyi və inkişaf etdiyi vilayət Qəbələ rayonundan Balakən rayonuna qədər uzanan ərazini, habelə Şərqi Gürcüstanın bir hissəsini əhatə edən öndağ və dağ zolağı - tarixi Albaniyanın ən maraqlı zonalarından biridir və artıq eramızdan əvvəl son əsrlərdə bu zona ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni cəhətdən öncül rayonuna çevrilmişdi. Qəbirlərdən anlaşıldığına görə, eramızın hüdudunda və ilk əsrlərində Qax rayonunda ehtimal ki, bir neçə məskən olmuşdur. Lakin, təəssüf ki, burada qazıntı işləri yalnız Torpaqqalada, antik dövrün sonlarında meydana gələn məskəndə aparılmışdır. Müasir Şəki rayonunda antik dövr məskənlərinin mövcud olduğunu güman etməyə əsas vardır. Qeyd etmək maraqsız olmaz ki, Şəki yaxınlığındakı Böyük Dəhnə kəndinin həndəvərində I-II əsrlərə aid yunan kitabəsi aşkar edilmişdir. Böyük Dəhnə kəndinin bir neçə on kilometrliyində, Qəbələ rayonunun Nic kəndi yaxınlığında da üzərində yunan yazıları olan kərpiclər tapılmışdır. Böyük Dəhnə kitabəsində bir neçə işarə, deyəsən, sarmat işarəsidir. Üstəlik, kitabədə Evnonun adı həkk edilmişdir ki, bu da sarmat tayfası olan, Cənub ölkələri ilə ticarəti əllərində saxlayan aorsların çarının adının eynidir. Antik dövrdə Qəbələ rayonu zonasında da məskənlər az olmamışdır. Bunlar ilk növbədə Seyidtala (Kiçik Pirelli kəndinin 5 kilometrliyində) və Uzuntala (Seyidtalanın 1,5 kilometrliyində) yaxınlığında olan məskənlərdir. Uzuntalada ağac sütun üçün daş bünövrə aşkar edilmişdir ki, bu da Qəbələdə, Təzəkənddə və başqa yerlərdə tapılmış bünövrələrin eynidir. Deməli, qədim zamanlarda bu yerlərdə monumental binalar olmuşdur. Seyidtalada aparılan arxeoloji kəşfiyyatlar nəticəsində məskənin mədəni təbəqəsində Yaloylutəpə keramik məmulatlarına çox yaxın olan xeyli keramik məmulat, monumental tikintidən xəbər verən xeyli miqdarda kirəmit aşkar edilmişdir ki, bu da kənd tipli məskən üçün səciyyəvi sayıla bilməz. Zonanın məskənlərindən biri eramızdan əvvəlki son əsrlərdə bütün ölkənin paytaxtına çevrilməyə başlamışdı. Eramızdan əvvəl I minilliyin son sülsünün, hər halda son çərəyinin başlanğıcından gec olmayaraq ölkə artıq vahid bir çarın hakimiyyəti altında birləşmişdi. Həmin məskən antik ədəbiyyatda ilk dəfə I əsrdə Böyük Plini tərəfindən Kabalaka formasında adı çəkilən Qəbələ idi. Böyük Plini yazırdı: "Bu şəhərlər birinci yerdə dururlar (ən mühüm şəhərlərdir, başqalarından üstündürlər): Albaniyada - Kabalaka...". Görünür, "birinci yerdə dururlar" (praevalent) ifadəsi burada heç olmazsa siyasi, hərbi-strateji, ola bilsin ki, həm də iqtisadi hegemonluq kimi başa düşülməlidir. Plini Qəbələdən danışarkən "oppidum": terminini işlədir ki, bu da adətən "istehkam", "möhkəmləndirilmiş yer" kimi tərcümə edilir. Buna görə şübhə yoxdur ki, o zaman Qəbələ möhkəmləndirilmiş şəhər, möhtəşəm xarabalıqları bizim günlərə qədər gəlib çatan bir qala idi.
310
Ehtimal ki, Qəbələ hələ eramızın ərəfəsində Romada Qafqaz Albaniyasının baş şəhəri - paytaxtı kimi məlum idi. Təsadüfi deyildir ki, Plini yalnız bu şəhərin adını çəkir və onu ən mühüm şəhər, birinci yerdə duran şəhər hesab edir. Qəbələnin xarabalıqları indiki Qəbələ rayonunda, Çuxur-Qəbələ kəndindən şərqdə, Qaraçay (Qəbələçay) ilə Courlucay (Qalaçay) arasındakı təpədə və bitişik ərazilərdə yerləşir. 50-ci illərin axırlarından Qəbələ zonasında arxeoloji ekspedisiya fəaliyyət göstərməyə başlamış və Qafqaz Albaniyasının çox böyük əhəmiyyətə malik olan bu abidəsinin ciddi surətdə öyrənilməsinin təməlini qoymuşdur. Şəhər xarabalığının öz ərazisi 25 hektardır. Şimal hissəsi Səlbir, cənub hissəsi Qala adlanır. Bəzən iki hissəsinə birlikdə "Qala-Səlbir", "Govurqala" deyirlər, bəzən isə yalnız cənub hissəsini (Qalanı) "Govurqala" adlandırırlar. Şəhərin xarabalıqlarından 3-4 kilometr cənub-şərqdə, Gülli tala (Gülli qoruq) və ya Çaqqallı adlanan zonada qədim şəhərin daha bir hissəsi üzə çıxarılmışdır. İş əsnasında şəhərin sonradan meydana gəlmiş hissələrini də müəyyən etmək mümkün olmuşdur. Bunlar Kamaltəpə, Bayır şəhər və Sənətkarlar məhəlləsidir. Qəbələ xarabalığının yaxınlığında öz qəbiristanları ilə birlikdə Seyidtala, Uzuntala, Qafarlı, Qaratəpə kimi qədim məskənlər qeydə alınmışdır. Çox ehtimal ki, vaxtilə məhz bunlar birlikdə Qəbələ şəhəri kompleksini əmələ gətirirdi. Möhkəm və əzəmətli divarlarla əhatə olunmuş Səlbir və Qala əraziləri şəhərin əsas hissəsini, onun içqalasını təşkil edirdi. Qalan hissələr şəhər divarlarından bayırda yerləşir. Qəbələnin Güllitala (Çaqqallı) hissəsi şəhərin çox mühüm rayonudur. Antik dövrün eramızdan əvvəl son əsrləri və eramızın lap başlanğıcını əhatə edən mədəni layları burada tunc dövrünün üstədir (eramızdan əvvəl III minilliyin ikinci yarısı). Çaqqallının hələ erkən təbəqəsində (eramızdan əvvəl son əsrlər) monumental tikintidən soraq verən keramit və kalipterlər aşkar edilmişdir. Antik təbəqədə binaların bir çox qalıqları - çaydaşından tikilmiş bünövrələr, çiy kərpicdən inşa edilmiş divarların hissələri üzə çıxarılmış, habelə böyük, ola bilər ki, ictimai bir bina kompleksi aşkar edilmişdir. Elə burada sütunlar üçün daş bazalar da tapılmışdır. Erkən təbəqədə müxtəlif gil qablar, məişətdə istifadə olunan quyular, kömürləşmiş buğda və arpa dənələri, heyvan sümüklərinin qalıqları, əmək alətləri, gətirilmə şüşə qabların sınıqları, müxtəlif bəzək şeyləri və s. qalmışdır. Üstündə möhür şəkli olan bullalar, bunlar üçün xammal və şəhərin Çaqqallı rayonunun həyatından xəbər verən bir çox başqa əşyalar aşkar edilmişdir. Çaqqallıda abidələrin nə vaxtdan mövcud olması və məqsədi məsələsi ətrafında iki rəy vardır. Bəziləri belə hesab edirlər ki, vaxtilə burada şəhərin məbədlər və ticarət hissəsi yerləşirmiş. Bu fərziyyəyə görə, Çaqqallıda həyat eramızdan xeyli əvvəl başlanmış və eramızın bütün birinci minilliyi ərzində davam etmişdir. İkinci rəyin tərəfdarları 311
Çaqqallı abidəsinə eramızdan əvvəl IV əsrdə -eramızın I əsrində mövcud olmuş şəhərin qədim hissəsinin xarabalıqları kimi baxmağa meyil edirlər. Yuxarıda deyildiyi kimi, Səlbir və Qala, görünür, Qəbələnin içqalası olmuşdur. Səlbirdə qala, divarlarının ümumi uzunluğu 1400 metrdən çoxdur. Burada 10 Bürcün qalıqları aşkar edilmişdir. Qalanı cənubdan əhatə edən beş yarımdairəvi bürcün və qala divarlarının yerüstü hissələri nisbətən pis qalmamışdır. Bürclərin salamat qalmış hissələrinin hündürlüyü 5- 12 m, divarlarının qalınlığı 5 m, daxili diametri 5 m, yarımdairənin xarici xətti isə 27 metrdir. Qala divarları qalıqlarının hündürlüyü 3-7 metrə, qalınlığı isə 5 metrə çatır. Bürclərin və divarların özülləri yonulmuş düzbucaq formalı əhəngdaşından qoyulmuş, yuxarı hissəsi isə bişmiş kərpicdən tikilmişdir. Hörgüdə əhəng məhlulu işlədilmişdir. Cənub hissəsi istisna edilməklə qala divarları ərazinin təbii şəraitinə uyğun surətdə tikilmişdir. Səlbirdə aparılan qazıntılar mədəni təbəqənin aşağı horizontlarında kəsişən divarların qalıqlarını və böyük miqdarda iri damüstü kirəmit aşkara çıxarmışdır. Qəbələdə ən qədim ev olan bir yaşayış evinin divarının qalıqları tapılmışdır. Evin divarı gil məhlulla çaydaşından hörülmüşdür. Elə burada rast gələn kirəmitin ölçüləri və çəkisi göstərir ki, qədim şəhərin binaları çox əzəmətli, görkəmli və möhkəm olmuşdur. Bu, qəbələlilərin inşaatçılıq məharətinin yüksək olduğunu da göstərir. Antik dövrün damüstü kirəmiti ilk dəfə Qəbələnin yaxınlığında - Çaqqallıda və Seyidtalada tapılmışdır və e.ə. II əsr - eramızın I əsrinə aid edilir. Son vaxtlar Səlbirdə yaşayış binasının bünövrə qalıqlarının içərisində aşkar edilən təknə qəbir (e.ə. I əsr - eramızın I əsri) şəhərin erkən tikinti horizontunu eramızdan əvvələ aid etməyə imkan verir. Səlbirdə tapılan və Qəbələnin qədim dövrünə aid olan arxeoloji materialın əsas qismi keramik qabların parçalarından ibarətdir. Bunlar qara, çəhrayı və qırmızı rəngli bardaqlar, təkayaq və üçayaq vazalar, südqabılar, müxtəlif başqa qablar və sairədir. Bardaqlardan birinin boğazı yunan əlifbasının bəzi hərflərini xatırladan işarələrlə örtülmüşdür. Mədəni təbəqənin erkən alt horizontlarında Yaloylutəpə qablarının tam eyni olan böyük miqdarda qablar aşkar edilməsi e.ə. III-I əsrlərdə Qəbələdə həyatın zənginliyinə sübutdur. O zaman Qəbələni dövrələyən qala divarlarının mövcudluğu onu şəhər hesab etməyə imkan verən əsas dəlillərdən biridir. Qalada antik dövrün mədəni təbəqəsinin aşkar edilməsi, həmin təbəqədə şərab anbarı, kübar adama məxsus böyük məqbərə, bulla tapılması, Bayır şəhərin yaxınlığında küp qəbirlərdən ibarət qəbiristanın, Çaqqallıda antik mədəni təbəqənin və qəbiristanın, Seyidtalada, Uzuntalada, Tərkəşdə, Qaratəpədə antik dövr məskənlərinin və qəbiristanlarının mövcud olması Qəbələdə və Qəbələ mahalında sosial-iqtisadi və mədəni həyat haqqında biliyimizi xeyli genişləndirmişdir. 312
Qazıntılar zamanı tapılan dulus sobalarının qalıqları, dəmir kotanlar, dən daşı, həvənglər, meyvə tumları, taxılı, meyvə və şərab saxlamaq üçün küplər, çoxlu miqdarda müxtəlif keramik qab-qacaq, davar və qaramal sümükləri, çoxlu bəzək şeyləri, dəmir silah (ox və nizə ucluqları, bıçaqlar, xəncərlər), qədim sikkələr, bullalar, maddi mədəniyyətin digər qalıqları təsdiq edir ki, əkinçilik, heyvandarlıq, bağçılıq, sənətkarlıq və ticarət antik dövrdə Qəbələ şəhərinin təsərrüfat həyatında mühüm yer tuturdu. Qəbələdə yəqin ki, həm çiy, həm də bişmiş kərpic və xüsusilə kirəmit kəsən emalatxanalar olmuşdur. Dulusçunun və ya dulusçuluq emalatxanası sahibinin şəxsi nişanı - girdə damğa vurulmuş kirəmit bizə gəlib çatmışdır. Qonşu vilayətlərdə olduğu kimi, Albaniyada, xüsusən Qəbələdə də erkən hellinizm dövründə başlanmış kirəmit istehsalı, güman ki, şəhər sənətkarlarının mühüm sahəsi idi. Müəyyən edilmişdir ki, tikintidə daşdan və çiy kərpicdən başqa müxtəlif ölçülü bişmiş kərpic də işlədilirdi. Antik Qəbələdə tikinti işlərinin miqyası elə idi ki, orada bazar üçün işləyən daşyonanların, dülgərlərin və başqa sənətkarların emalatxanaları olmalı idi. Dediklərimiz ilk növbədə dulusçuluq məmulatına - qab-qacağa aiddir. Sikkə dəfinələri, bullalar, habelə Qəbələdən keçən karvan yollarının izləri göstərir ki, e.ə. III əsr - eramızın III əsri ərzində Qəbələ Qərb və Şərqin bir çox ölkələri ilə, xüsusən Roma, Parfiya və Sasani imperiyalarına daxil olan vilayətlərlə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdı. Qəbələnin həndəvərində aşkar edilmiş antik qəbiristanlar, xüsusilə Səlbir ərazisində aşağı mədəni təbəqənin altından tapılmış qəbirlər qədim Qəbələ əhalisinin ictimai- iqtisadi həyatını və mənəvi mədəniyyətini, xüsusən dini baxışlarını, dəfn mərasimlərini öyrənməyə imkan vermişdir. Beləliklə, antik dövr Qəbələsi intensiv surətdə tikilib qurulan müxtəlif ictimai, inzibati binaları, emalatxanaları, bazarları, zərbxanası olan, ticarəti və pul tədavülü inkişaf etmiş iri şəhər idi. Qəbələ əhalisi qarışıq etnik tərkibə malik idi, onlar müxtəlif peşələrlə - ticarət, sənət və əkinçiliklə məşğul olurdu. Qəbələ gənc Albaniya çarlığının mühüm strateji, siyasi-inzibati, ticarət-sənət ayin-mədəniyyət mərkəzi, 26 alban tayfasını birləşdirmiş Albaniya hökmdarının paytaxtı idi. Həmin zona Azərbaycan Respublikasının Balakən, Zaqatala, Qax, Şəki rayonlarını, qismən Oğuz və Mingəçevir rayonlarını və Gürcüstanın Laqodexi rayonunu əhatə edir. Bu, Ptolemeyin Albaniya xəritəsindəki ikinci zonaya müvafiq gəlir; qədim yunan astronomu və coğrafiyaşünası adı çəkilən xəritədə 12 yaşayış məntəqəsi yerləşdirir. Yaşayış məntəqələri təxminən belə lokallaşdırılır: Moseqa (Zaqatala yaxınlığındakı müasir Masexi), İobula (Qax yaxınlığındakı müasir Əlibəyli), İuna (Şəki yaxınlığındakı Ciuta uyğun gəlir), Albana (ehtimal ki, Əyriçay sisteminin ən şərq qolunun "dirsəyi" yaxınlığında olan müasir Əliyar//Əbliyardır), Mamexiya (çox güman ki, Mal(l)exiyadır, Oğuzdan cənubda yerləşən Malıx kəndinin adına müvafiq gəlir), Qaytara (görünür, Qaytavrdır, Mingəçevir adının ondan əmələ gəlməsi demək olar ki, şəksizdir), Sioda 313
(müəyyənləşdirilmir), Adiabla (ola bilsin ki, Zaqataladan təqribən 15 kilometr cənubda yerləşən Əliabadın adı onun adından götürülmüşdür), Osika (müasir Şəki), Baruka (daha doğrusu, Baruda - Vartaşen - müasir Oğuz), Samunis (daha doğrusu, Samuxis, müasir Samux), Embolayya (görünür, Eblaya, müasir Yevlax). Oğuz rayonunun şərq hissəsi və Qəbələ rayonu Ptolemey xəritəsinin üçüncü zonasına müvafiq gəlir. Burada aşağıdakılar lokallaşdırılır: Xabala, Xadaxa, Xabota (ola bilsin, Oğuz rayonunun indiki Xaçmaz kəndidir), Misiya (görünür, Niziyadır, ola bilsin indiki Nic kəndidir), Alam (ola bilsin, Göyçayın qərb qolunun sahilində yerləşən müasir Zalam kəndidir), Ablana (ola bilsin, Nic ilə Zalam arasında yerləşən müasir Ərəb kəndidir), Boziata (ol bilsin, müasir Vardanlı kəndi rayonundadır) 12 . Çox ehtimal ki, şəhərlərin və şəhər həyatının meydana gəlməsinin mühüm ocaqlarından biri Muğan olmuşdur. Eramızdan əvvəl I minilliyin çoxsaylı qəbirləri və nəhəng suvarma qurğuları bunu sübut edir. Mil-Qarabağ zonasında aparılmış arxeoloji tədqiqatlar belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısında burada çiy kərpicdən əsaslı binalar tikilməsi ilə səciyyələnən daimi oturaq xarakterli məskənlər olmuşdur. Beyləqan rayonunda Təzəkənd yaxınlığında olan kompleks Mil düzündə son dərəcə mühüm bir abidədir və ona şəhər tipli məskənin qalıqları kimi baxmaq olar. Örənqala (Beyləkan - Paytakaran) xarabalığının 7-8 kilometrliyində yerləşən Təzəkənd arxeoloji kompleksi bir-birindən təqribən 700 metr aralı olan, xəndəklərlə dövrələnmiş iki düzbucaqlı təpə ilə təmsil edilmişdir. Onların arasında bir neçə kiçik təpəcik vardır. Böyük təpənin şərq küncündə küp qəbirlər zamanından qalma keramika, ətəyində isə küp qəbirin qalıqları aşkar edilmişdir. Burada gümüş sikkələrdən ibarət kiçik bir dəfinə, xüsusən imperator Avqustun denariləri və ağac sütunlar üçün üç daş baza da tapılmışdır. Bu bazaların xronoloji hüdudları eramızdan əvvəl I əsr ilə eramızın IV əsri arasındadır. Bu cür bazalar Dvində, Ulya-Noraşendə, Boyəhmədlidə (Ağdam yaxınlığında) və başqa yerlərdə aşkar edilmişdir. Sütunların daş bazaları qədim dövrdə böyük Təzəkənd təpəsində məbəd və ya saray xarakterli iri tikili olduğunu təsdiq etməyə əsas verir. Bütün kompleks isə sübut edir ki, eramızın başlanğıcında burada çox böyük bir məskən mövcud olmuşdur; həmin məskən VI əsrdə Örənqala xarabalığının indi olduğu yerə - orta əsrlərdə Beyləqan adlanan yerə köçürülmüşdü ki, bu da qədim Paytakaran ilə eyniləşdirilir.
12
Məntəqələrin lokallaşdırılması və adların müəyyənləşdirilməsi S.N.Muravyov tərəfindən təklif edilmişdir.
314
Paytakaran (Beyləqan) şəhəri ilk orta əsr qaynaqlarının da Paytakaran adlandırdığı və Arazın aşağı axarının hər iki sahilində yerləşdirdiyi vilayətdə idi. Strabona əsasən, bu rayonun əhalisi kaspilər, adı Kaspiana idi. Örənqala xarabalığından 4 kilometr şimal-qərbdə yerləşən Qaratəpə eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarında Mil düzündə meydana gələn və çiy kərpicdən tikilmiş iri binaları ilə səciyyələnən bir məskəndir. Təpənin birinci mədəni təbəqəsi eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərə aiddir və sübut edir ki, skif yürüşləri dövründə yaxud bilavasitə onlardan sonra bu ərazidə, çox güman ki, yerli əkinçi-maldar əhaliyə məxsus daimi məskənlər olmuşdur. Əşya materialı - keramika, dən daşları, nehrələr və i.a. buna sübutdur. Qaratəpədə birinci mədəni təbəqənin birbaşa davamı olan ikinci mədəni təbəqə eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısına (V-I əsrlərə) aiddir. Birinci təbəqədə olduğu kimi, ikinci təbəqədə də tikinti qalıqları aşkar edilmişdir. Burada tikinti qalıqları birinci mədəni təbəqədəkindən xeyli çoxdur. Çiy kərpicdən hörülmüş çoxlu divarlar təmizləndikdə məlum olmuşdur ki, bunlar bir sıra düzbucaqlı binalar əmələ gətirir və binaların xeyli hissəsinin döşəməsi gil məhlulu ilə şirələnmişdir. Binalarda ocaqlar aşkar edilmişdir. Məskənin ikinci təbəqəsinin ərazisində təsərrüfat və zibil quyuları tapılmışdır. Ümumiyyətlə, bütün təbəqə çox böyük miqdarda arxeoloji materialla zəngindir. Burada çoxlu dən daşı, nehrə və başqa kənd təsərrüfatı avadanlığı, xeyli miqdarda ev heyvanları sür-sümüyü, əsasən qoyun-keçi sümükləri, eramızdan əvvəl VI-I əsrlərə aid edilən Cəfərxan, Yaloylutəpə, Mingəçevir keramikasına bənzər çoxlu müxtəlif keramika üzə çıxarılmışdır. Keramik material arasında ən mühüm tapıntılar Əhəmənilər zamanının metal piyalələrinə bənzədilən gil piyalələrdir; bunlar sənətkarların estetik zövqləri haqqında, həm də ikinci mədəni təbəqənin erkən horizontunun nə vaxt mövcud olması haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir. Beyləqan rayonu ilə qonşu olan Füzuli rayonunda, Füzuli şəhərinin şimal ucqarında Quruçay ilə Köndələnçay arasında Qaraköpəktəpə abidəsi tədqiq edilmişdir. Bura böyük bir məskəndir; tapılmış tikili qalıqları, məişət və digər əşyalar vaxt etibarilə eneolitdən başlanıb orta əsrlərlə qurtaran dövrlərə aiddir. İlk orta əsrlər təbəqəsinin altında yerləşən, qalınlığı iki metrdən çox olan təbəqə bünövrəsi çaydaşından qoyulan dördkünc tikililərlə, ocaqlar, təsərrüfat küpləri və i.a. ilə səciyyələnir. Məhz bu təbəqə antik dövrə aiddir. Mədəni təbəqədə çoxlu keramika, dən daşları və i.a. aşkara çıxarılmışdır. Bu material, xüsusilə küp qəbirlər dövrü ilə bağlı olan, Mingəçevirdə və Mil-Qarabağ düzündə nümunələri tapılan açıq rəngli naxışlı keramika qəlpələri Qaraköpəktəpə məskəninin antik təbəqəsini eramızdan əvvəl V-II əsrlərə aid etməyə imkan verir. Maraqlıdır ki, məskənin yaxınlığında küp qəbirlər qəbiristanı aşkar edilmişdir.
315
Mirzəcamal kəndi yaxınlığında üzə çıxarılmış materiallar - iri tikililərin qalıqları, çoxlu damüstü kirəmit parçaları, sütunlar üçün daş bazalar, o cümlədən üzərində Sasanilər dövrü damğa - möhürünün izləri olan baza Qaraköpəktəpədə şəhər həyatının olmasından xəbər verir. Kiçik Qafqaz silsiləsinin şərq yamacları zonasında - Füzuli rayonundan başlanıb Qazax-Ağstafa rayonu ilə qurtaran olduqca böyük bir zolaqda antik dövr abidələri çox azdır. Burada, utilər və ya vitilər yaşayan Utiya vilayətində, Strabonun məlumatından göründüyü kimi, iki şəhər olmuşdur: "...deyirlər... aynianlar Utiyada hasarlı şəhər salmışlar, o şəhərin adı Aynianadır, deyirlər, burada yunan silahı, mis qablar və qəbirlər göstərirlər; burada Anariaka şəhəri də vardır, o şəhərdə, deyirlər, yatanların qeybdən xəbər verən məbədini göstərirlər". Strabonun informatorlarına görə, Ayniana şəhəri hasarlarla möhkəmləndirilmişdi və hansısa qablar hazırlayan ustaları ilə məşhur idi. Bundan əlavə, şəhərdə guya hansısa sərdabələr vardı və bunlar əcnəbilərin diqqətini cəlb edirdi. Anariaka şəhəri haqqında Strabonun məlumatı şəhərdə orakul (qeybdən xəbər verən kahin) olması ilə əlaqədar böyük maraq doğurur. Anariakanı, şübhəsiz, anariaklarla əlaqələndirmək lazımdır. Antik müəlliflərdən Polibi, Strabon və Plini anariakları tayfa kimi tanıyırlar. Strabon onların adını üç dəfə çəkir: mardlar və hirkanlılar ilə bir sırada, utilər ilə bir sırada və amardlar, kadusilər, albanlar, kaspilər və utilər ilə birlikdə. Qazax şəhərinin yaxınlığında, Albaniyanın Qardman vilayətinin Sarıtəpədəki məskəni son dərəcə maraqlıdır. Ehtimal var ki, Albaniyanın Strabon deyən məbəd vilayəti burada yerləşirmiş. Sarıtəpədə ən erkən təbəqə eramızdan əvvəl I minilliyin ilk əsrlərinə aiddir. Məskənin sonra gələn horizontu Əhəmənilər zamanına aiddir. Qazıntılar iki tikilinin divar qalıqlarından və bünövrəsindən ibarət çox maraqlı bir memarlıq kompleksi aşkara çıxarmışdır. Böyük binadan yeddi otağın uçuqları qalmışdır, otaqlardan biri öz ölçüsünə və sahmanına görə zalı xatırladır. Bu əzəmətli tikilini təqribən bir metr enində keçidlərlə bir-biri ilə birləşən otaqlar üç tərəfdən əhatə edirdi. Binanı əhatə edən bayır tikilidən 13 otaq qalmışdır. Hamısı çiy kərpicdən tikilmiş, bünövrələri gil məhlulu ilə çaydaşından hörülmüşdür. Divarları samanlı gil məhlulu ilə suvanmış və sonralar üstdən gipslə ağardılmışdır. Beləliklə, eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarında və ikinci yarısında Sarıtəpədə şəhər tipli son dərəcə mühüm bir məskən olmuşdu; bu məskənin əhəmiyyəti xeyli dərəcədə bir də ondan irəli gəlirdi ki, qədim magistral yolların ayrıcında əlverişli mövqe tutduğuna və yaxşı kommunikasiyalara malik olduğuna görə ticarətdə də mühüm rol oynayırdı. Azərbaycanın müasir Qazax rayonu Tovuz, Şəmkir, Xanlar rayonları ilə, habelə Gürcüstanın Siteli-Skaro, Siqnaxi, Qurjaani və Telavi rayonları ilə birlikdə Ptolemey 316
xəritəsində birinci zona adlanan zonaya, yəni ərazisində aşağıdakı alban məskənləri olan zonaya daxildir: Bakxiya (görünür, Bakriyadır; Qurcaani-Siqnaxi yolunun üstündə yerləşən müasir Bakursixe və ya Bakir məntəqələri ilə müqayisə edilir), Sanua (görünür, Sanoradır; Siqnaxiləri bir neçə kilometr şərqdə yerləşən Snori stansiyası ilə eyniləşdirir), Deqlane (ehtimal ki, Dziqaanedir, onu müasir Çuqaani ilə, Snoridən cənub-şərqdə, demək olar, onunla yan-yana olan məntəqə ilə müqayisə etməmək çətindir), Niqa (görünür, Naqadır, yəqin ki, Snoridən və Caqaanidən cənub-şərqdə, Tibaani yaxınlığında olan [Dzveli] Anaqaya uyğun gəlir). Mingəçevir şəhəri zonasında (ehtimal edildiyinə görə, onun adı Qaytara [lakin Qaytavra daha doğrudur] şəhərinin adında qismən əks etdirilmişdir, o, udincə (albanca) kes-İr (-İx) "daş divarlar", "Min isə ola bilsin, udincə marurn (qara) mənasını ifadə edə bilərdi) eramızdan əvvəl I minilliyin qəbiristanları aşkar olunmuşdur; bunlar burada həyatın çox intensiv cərəyan etdiyini göstərir, həmin ərazidə iri məskənlərin olması haqqında məlumat verir. Hellinizm zamanında Kaspi dənizindən gələn ticarət-tranzit yolu onun içərisindən keçib "Albaniyaya, Kir çayından və sonra gələn ərazilərdən keçib... Evksin Pontuna" (Strabon) gedirdi. Burada Kür çayında məşhur bərə vardı. Ptolemeyin adını çəkdiyi Xadaka şəhəri burada yerləşirdi; ola bilsin ki, onu Kandak və ya Kanda ticarət məntəqəsi (indiki Kandak kəndi) ilə eyniləşdirmək lazımdır. Mingəçevir zonasında Kürün həm sağ, həm də sol sahilində yerləşən bir neçə məskən üzə çıxarılmış və öyrənilmişdir. 1 nömrəli məskənin son təbəqəsi eramızdan əvvəl VII-I əsrlərə aid olan müəyyən qədər material vermişdir. Bu məskən çox böyük bir sahəni tutur. Burada binaların, təsərrüfat quyularının, dulus kürələrinin, əmək alətlərinin qalıqları, keramika parçaları, heyvan və balıq sümükləri aşkar edilmişdir. 2 və 3 nömrəli məskənlərdə eramızın başlanğıcına aid təbəqələr vardır. Lakin yaxınlıqda yerləşən və daha erkən vaxtlara aid edilən qəbiristan göstərir ki, buralarda antik dövr qəsəbəsi olmuşdur. Onun haqqında çoxlu dulus kürələrindən əlavə, qəbir materialları əsasında da mühakimə yürütmək olar; qəbir materialları isə əmtəə istehsalının əlamətlərindən, sənət məmulatlarının kütləvi xarakterindən, sənətkarların dar ixtisaslarından, yalnız icma üçün deyil, həm də bazar üçün işləyən istehsalın standartlaşdırılmasından xəbər verir. Maraqlıdır ki, Mingəçevirdə eramızın ilk üç-dörd əsrinə aid katakomba qəbirlərdən xeyli miqdarda gətirmə məmulat tapılmışdır. Mina ilə bəzədilmiş gözəl tunc fibulalar II-III əsrlərdə bütün Roma dünyasında və onun hüdudlarından kənarda geniş yayılmış Qalliya- Roma minalı fibulalar qrupuna aiddir. Bunlar Mingəçevirə, görünür, Şimali Qafqazdan, oraya isə Qara dəniz sahillərindəki antik şəhərlərdən gəlib çıxmışdır. Mingəçevirdə çoxlu Misir muncuqları, Suriya şüşə məmulatı və digər şüşə məmulatı tapılmışdır.
317
Bu arxeoloji materiallar Mingəçevir zonası sakinlərinin şəhər həyatının səviyyəsindən, onların geniş ticarət-iqtisadiyyat əlaqələrindən xəbər verir. Böyük Qafqaz silsiləsi cənub yamaclarının şərq hissəsi - İsmayıllı, Ağsu və Şamaxı rayonları boyunca respublikanın ərazisi antik dövr abidələri ilə çox zəngindir. Bu, ehtimal ki, Ptolemeyin Albaniya xəritəsində dördüncü və beşinci zonalarıdır. İsmayıllı rayonunun ərazisində eramızdan əvvəl son əsrlərə - eramızın ilk əsrlərinə aid olan bir neçə məskən və qəbiristan üzə çıxarılmışdır. Qəbiristanların ərazisi çox böyükdür. Mollaisaqlı, Qalagah, Şıxdərə Kəlləsi, Şəkili (Vəng), Hacıhətəmli, Gənzə Tircan, Pirəbilqasım, Talıstan və başqa kəndlərin yaxınlığında aşkar edilmiş abidələr bu baxımdan xüsusi yer tutur. Mollaisaqlı zonasında antik dövrün zəngin abidələri çoxdur. Məsələn, kəndin qərb ucqarında antik məskənin qalıqları vardır, döşəməsi bir lay gillə örtülmüş dördkünc otaqların çaydaşından hörülmüş bünövrələri, çiy kərpiclər, içərisində hörmə çubuqlar olaq suvaq parçaları, ağac şalbanların izləri, Yaloylutəpə məmulatına yaxın olan qab-qacaq, antropomorf heykəlciklər, zoomorf fiqurlar üzə çıxarılmışdır. Təsərrüfat quyusu aşkar edilmişdir, kül layı, kömür xəkələri, heyvan sümükləri tapılmışdır. Bu məskəni eramızdan əvvəl IV əsrə - eramızın I əsrinə aid etmək olar. Məskəndən cənub-şərqdə, qəbiristanlıqda torpaq və küp qəbirlərdən başqa, təknə qəbirlər (gil sarkofaqlar) üzə çıxarılmışdır. Maraqlıdır ki, təknə qəbirlər mədəniyyətinin daşıyıcılarına aid olan bəzək şeyləri arasında gil qolbaqlar və muncuqlar tapılmışdır. Yüksək keyfiyyətli keramik məmulat, antropomorf heykəlciklər xüsusilə cazibədardır. Mollaisaqlı kəndinin 4-5 kilometrliyində, Şıxdərə Kəlləsi adlanan yerdə də maraqlı materiallar aşkar edilmişdir. Məskənin ərazisində ən müxtəlif keramik məmulatdan ibarət çoxlu material toplanmışdır. Bunların arasında qırmızı-sarı, boz və qara rəngli ayaqlı vazalar, qapaqlı iri küplər, qab-qacaq, qövsvari çənbəri olan səhənglər üstünlük təşkil edir. Əmək alətləri - çoxlu dən daşları, dəstəciklər və s. də vardır. Damüstü kirəmit parçaları, içərisində hörmə çubuqlar olan suvaq parçalar, keramik məmulat, təsərrüfat küpləri, dən daşlarının qırıqları, heyvan fiqurları tapılmışdır. Bəzək-düzəyi yaxşı nəzərə çarpan yəhərlənmiş at fiqurunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Şıxdərə Kəlləsindəki bu məskənin erkən təbəqələrini eramızdan əvvəl I əsr - eramızın I əsrinə aid etmək olar. Mollaisaqlı kəndindən 7 kilometr şimal-şərqdə olan Qalagah kəndinin ucqarında aşkar edilmiş məskən üç tərəfdən dərin dərələrlə əhatə olunan, şimaldan isə süni xəndəklə qorunan uca yaylada yerləşir. Burada yaşayış evlərinin qalıqları, gil məmulat parçaları, dən daşları, əl dəyirmanlarının daşları, heyvan fiqurları, antropomorf heykəlciklər, təsərrüfat küpləri, şərab çəkmək prosesi ilə bağlı daş qablar qalmışdır. Yaşayış evləri tikintisində çaydaşlarından, çiy kərpicdən, ağacdan və qamışdan geniş istifadə olunmuşdur. Qalagah kəndindən 3 kilometr cənubda, böyük 318
təbii təpələrin ətəyində, Qışlaq adlanan yerdə daha bir məskən aşkar edilmişdir. Burada gil qabların parçaları, əmək alətləri, çay daşından hörülmüş divar bünövrələrinin qalıqları, planda dördkünc olan yaşayış evlərinin salamat qalmış hissələri, çoxlu məişət qalıqları tapılmışdır. Bu yaxınlarda İsmayıllı rayonunda daha bir neçə məskən üzə çıxarılmışdır. Bunlar Şəkili məskəni (Qalagahın 10-12 kilometrliyində, Vəng kəndi yaxınlığında), Gəncə
yaxınlığında (Girdimançayın sol sahilində), Tircan yaxınlığında (Girdimançayın sağ sahilində) olan və s. məskənlərdir. Ağsu rayonunun ərazisində də antik dövrün bir çox abidələri üzə çıxarılmışdır. Nüydü kəndi rayonu xüsusi maraq doğurur. Kəndin qərb qurtaracağında Nüydü düzündə çoxlu qəbirdən və zəngin məişət avadalığından əlavə, antik dövr məskəninin qalıqları da aşkar edilmişdir. Məskən uca yaylada qərar tutmuş, dərin dərələrlə və sıx meşəli təpələrlə dövrələnmişdir. Burada çoxlu bulaqlar, xüsusən mineral su qaynaqları vardır. Mədəni təbəqə eramızın lap başlanğıcına aid edilə bilər. Çay daşından tikilmiş binaların bünövrələri salamat qalmışdır; bu binaların arakəsmələri hörmə çubuqlardan düzəldilib gil ilə suvanmışdır. Təsərrüfat və məişət qabları, dən daşlarının, daş və gil qabların qırıqları, əmək alətləri, silah, tunc dəbilqə, nizələr, bəzək şeyləri, metal əşyalar aşkar olunmuşdur. Bir çox zəngin qəbirlər açılmışdır. 1972-ci ildə, görünür, zəngin bir şəhərli qadına məxsus olan qəbir kəşf edilmişdir. Qəbirlərdən 30-dan artıq müxtəlif qab, çoxlu bəzək şeyləri, yerli ustalar tərəfindən zərb edilən, Makedoniyalı Aleksandrın və Selevkilərin sikkələrinə bənzədilən 36 gümüş draxmadan ibarət sikkə dəfinəsi tapılmışdır. Qazıntı materiallarından göründüyü kimi, Nüydü yaxınlığındakı antik məskən şəhər tipli, öz zamanına görə iri ticarət-sənət və hərbi-siyasi mərkəz idi. İsmayıllı-Ağsu zonasında əldə olunmuş arxeoloji materiallar eramızdan əvvəl I minilliyin son sülsündə və eramızın ilk əsrlərində Qafqaz Albaniyası ərazisinin bu hissəsini oturaq əkinçi-maldar təsərrüfatı, sənətkarlığı kifayət qədər inkişaf etdirmiş, qızğın ticarət edən, kənd və şəhər tipli məskənləri olan bir vilayət kimi təqdim edir. Burada sənətlərin, o cümlədən dəmirişləmə sənətinin, xüsusilə onun silahqayırma kimi bir sahəsinin yüksək inkişaf səviyyəsi gözə çarpır. Qəbiristanlarda çoxlu miqdarda müxtəlif silah növləri - qılınclar, xəncərlər, ox ucluqları, xüsusilə nizə ucluqları üzə çıxarılmışdır. Bu zonanın ustaları tikinti keramikası da hazırlayırdılar, böyük miqdarda aşkar edilmiş damüstü kirəmit göstərir ki, bu istehsal antik Albaniyada şəhər sənətlərinin ən mühüm sahələrindən biri idi. Bədii keramika məmulatından Mollaisaqlı və Qalagah kəndləri yaxınlığında qəbirlərdə və məskənlərdə tapılmış antropomorf və zoomorf fiqurları xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
319
Zərgərlik məmulatının bir hissəsi bu yerlərin özündə hazırlanırdı. Sənət məmulatlarının kütləvi xarakteri və standartlaşdırılması şəhərdə meydana gəlmiş əmtəə istehsalının göstəriciləri idi. Başqa yerlərdən gətirilən çoxlu məmulat - qızıl sırğalar, gümüş qədəhlər, Nereidanın Hippokamp belində təsviri olan məşhur gümüş dövrə və digər əşyalar əmtəə-pul münasibətlərinin nisbətən yüksək səviyyədə olduğuna dəlalət edir. Göyçay-Ağsu çaylararası ərazidə yaşayan əhalinin uzaq vilayətlərlə intensiv əlaqələri haqqında, inkişaf etmiş pul təsərrüfatı haqqında yerli sikkələrdən ibarət dəfinə əsasında da mühakimə yeritmək olar. Beləliklə, zonanın qəbirlərindən əldə olunmuş materiallar artıq eramızdan əvvəlki son əsrlərdə alban cəmiyyətinin əmlak cəhətdən parçalanmasını və çox dərindən təbəqələşməsini sübut edir. Qəbir avadanlığının təhlili, Albaniyanın özündə sikkə kəsilməsi, eramızın başlanğıcında Albaniyada bir çarın hakimiyyətinin mövcud olması belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, bu zonanın sakinləri yəqin ki, sinfi cəmiyyət şəraitində, kifayət qədər inkişaf etmiş sənətkarlığa, ticarətə, zəngin mədəniyyətə malik olan bir dövlətdə yaşamışlar. Yuxarıda adları çəkilən məskənlərin yaxınlığındakı qəbiristanlar onların sakinlərinin etnik cəhətdən yekcins olmadığını göstərir. Məsələn, Mollaisaqlı və Qalagah kəndləri yaxınlığındakı qəbiristanlarda eyni dövrə aid olan bir neçə növ qəbirlərə (torpaq, küp və təknə qəbirlərə) rast gəlinir. Bu hal yalnız sənət deyil, həm də ticarət mərkəzi olan şəhərlər üçün səciyyəvidir; ticarət müxtəlif ölkələrin tacirlərini çəkib gətirirdi, bəzilərinin bəlkə də burada öz məhəllələri vardı. Antik dövr Albaniyasının şəhərləri əsasən münbit torpaqlarda yerləşən, əlverişli strateji mövqe tutan və ticarət magistrallarının üstündə olan qədim əkinçilik məskənlərinin yerlərində meydana gəlirdi. Onların əksəriyyəti eramızdan əvvəl I minilliyin son sülsündə və ya hətta çərəyində Albaniya dövlətinin meydana gəlib təşəkkül tapdığı dövrdə yaranmışdı. O zaman Albaniya dövlətinin vilayətlərində sosial- iqtisadi, siyasi və mədəni institutların inkişafı ilə bağlı intensiv proseslər gedirdi. Albaniya vilayətlərinin urbanizasiyası gedişində təsərrüfat həyatında və mədəni həyatda köklü təbəddülatlar əhalinin yerdəyişməsi ilə müşayiət olunurdu. Şamaxı rayonu bu baxımdan antik Albaniyanın son dərəcə maraqlı zonasıdır. Hellinizm dövrünün burada aşkar edilmiş məskənlərinin və qəbiristanlarının materialları zonada müxtəlif tayfalar yaşadığını göstərir. Kaspiyə yaxın olan bu zonanın xüsusi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, lap qədimlərdən başlayaraq, cənuba, Ön Asiyaya gələn müxtəlif tayfalar üçün bu yer körpü rolunu oynayırdı. Azərbaycanın və Dağıstanın dənizsahili zolağında da bəzi məskənlər vardı. Dağıstan arxeoloqları tərəfindən Dərbənddə, Turpaqqalada (Dərbənddən cənubda), Targilə (Tarki-Tau dənizsahili yamaclardadır) və Ursekidə (İzerbaş şəhərinin yaxınlığında) aşkar edilmiş materiallar bunu göstərir.
320
Turpaqqala xarabalığının sahəsi 100 hektardan çoxdur. Bəzi tədqiqatçılar güman edirlər ki, Turpaqqala Ptolemeyin nişan verdiyi Albana şəhəridir, başqaları isə onu qədim Çoranın (Çolanın, Çoqanın) qalıqları sayırlar. İkinci fərziyyə həqiqətə daha yaxındır. Alban salnaməçisi Moisey Kalankatlının sözlərinə görə, Çora şəhəri Dərbəndin yaxınlığında idi. Sonralar bu şəhər Albaniyanın mühüm şəhərlərindən biri, müəyyən müddət Albaniya katolikosunun iqamətgahı olmuşdur. Urseki xarabalığının yerində artıq eramızdan əvvəl I minilliyin başlanğıcında qeydə alınmış məskən III-II əsrlərdə şəhərə çevrilir; burada içqala, şəhristan, posad üzə çıxarılmışdır. Strabonun sözlərinə görə, Qafqaz Albaniyasında, İberiya ilə həmsərhəd zonada "kahin torpağı", "qeybdən xəbər verənləri" olan məbəd vilayəti (müqəddəs vilayət) var idi. Albaniyada məbəd vilayətlərinin olması ümumiyyətlə bu ölkənin sosial- iqtisadi tarixi məsələlərini və xüsusilə burada şəhərlərin meydana gəlməsi problemlərini anlamaq üçün prinsipial əhəmiyyətə malik idi. Məbəd vilayətləri adətən münbit vadilərdə yerləşirdi. Burada əsasən əkinçilik kultları ilə bağlı hər hansı bir allahın şərəfinə ucaldılan, məskənləri öz ətrafında birləşdirən məbəd yalnız mədəniyyət mərkəzi deyil, həm də inzibati və hərbi mərkəz idi, yəni, yəqin ki, hellinist polislərinə bənzəyən bir növ şəhər-dövlət idi. Ay allahına həsr edilən Albaniya məbəd vilayəti Kiçik Asiya məbəd vilayətlərinin nümunəsi üzrə təşkil olunmuşdu və Ermənistan və Gürcüstanın məbəd birliklərinə yaxın idi. Qafqaz Albaniyasında şəhərlərin yaranması məhsuldar qüvvələrin ümumi inkişafından, sosial-iqtisadi münasibətlərdə baş verən köklü dəyişikliklərdən irəli gəlmişdi. Bunlar nəticə etibarı ilə sənətin əkinçilikdən ayrılmasına, ticarətin, əmtəə-pul münasibətlərinin coşqun inkişafına, siniflərin və dövlətin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdu. Bu proseslərin kökləri əsrlərin dərinliklərinə gedib çıxır, o vaxtlara ki, əkinçiliyin, maldarlığın və sənətin, həmçinin onlarla bağlı tayfalararası mübadilənin inkişafı sayəsində öndağ və düzənlik zolağında, zəngin əkinçilik rayonlarında və ticarət yollarının üstündə yerləşən son tunc və erkən dəmir dövrü məskənlərinin bir hissəsi yüksəlməkdə idi. Sonralar mühüm ticarət-sənətkarlıq mərkəzlərinə çevrilmiş bu cür iri əkinçilik məskənlərinin ayrılmasını eramızdan əvvəl I minilliyin ilk əsrlərinə aid etmək olar. Müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycanda erkən dəmir dövrünün böyük sahəyə və qalın mədəni laylara malik olan bəzi məskənləri daş hasarla və torpaq sədlərlə əhatə olunmuşdu. Eramızdan əvvəl I minilliyin birinci, xüsusilə də ikinci yarısına aid qəbirlərdən qazıntı zamanı tapılmış dəfn materialı tamamilə aydın bir şəkildə göstərir ki, təsərrüfat və mədəniyyətin inkişafı ilə yanaşı əmlak və sosial cəhətdən diferensiasiya da gedirdi. 321
Ticarətin genişlənməsi, pul tədavülünün güclənməsi, eyni zamanda hakim sinfin tələbatının getdikcə artması strateji, hərbi-inzibati, mədəni və dini mərkəzlər olan köhnə əkinçilik məskənlərində sənətin inkişafı və nəticə etibarilə əkinçilikdən ayrılmasına təkan verirdi. Albaniyada yerli sikkənin meydana gəlməsi pullu ticarətin genişlənməsində mühüm rol oynadı. Beləliklə, artıq vahid bir dövlət olan antik Albaniyanın şəhərlərində məhsuldar qüvvələrin inkişafı prosesi gedirdi ki, bu da əmək alətləri, silah, keramika, toxuculuq məhsulları və incəsənət əşyaları istehsalının genişlənməsinin nəticəsi idi. Hellinizm dövrü Albaniyasının şəhərləri artıq yalnız siyasi-inzibati və strateji mərkəzlər deyil, həm də ticarət-sənət, din-mədəniyyət mərkəzləri idi, bu şəhərlərdə bazarlar vardı, pul tədavülü olduqca yüksək bir səviyyəyə çatmışdı, sənətkar emalatxanaları işləyirdi, möhtəşəm binalar tikilmişdi, çoxlu tacirlər, sənətkarlar və başqa əhali yaşayırdı, bunlar təkcə yerlilər deyil, həm də gəlmələrdi.
Yüklə 6,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|