TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 6,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Təsərrüfat. Azərbaycan əhalisinin ilk tunc dövrü iqtisadiyyatında aparıcı rolu
əkinçilik tuturdu. Bu dövrdə Azərbaycanda xış əkinçiliyi geniş yayılır. Bu baxımdan maraqlıdır ki, ilk tunc dövrü yaşayış yerlərində daşdan, buynuzdan və sümükdən
88
hazırlanmış toxalar yoxdur. Ancaq ötən dövrün hər bir yaşayış yerində bu alətlərə çoxlu miqdarda təsadüf olunur. Kür-Araz mədəniyyəti qəbilələrinin iribuynuzlu heyvanları qoşquda istifadə etməsi bir sıra faktlarla təsdiq edilmişdir. Belə faktlar öküzləri qoşquda təqlid edən gil fiqurlar, bəzən oxla birlikdə tapılan təkər modelləridir. Azərbaycanda Kür-Araz mədəniyyəti yaşayış yerlərindən suvarma şəraitində becərilən dən qalıqları əldə edilmişdir. Süni suvarma bəsit şəkildə olsa da, bu ərazinin eneolit dövrü əhalisində də məlum idi. Azərbaycanda süni suvarma ilə yanaşı, xüsusən dağlıq rayonlarda dəmyə əkinçiliyi əsas yer tuturdu. Kür-Araz mədəniyyəti qəbilələri buğda və arpa, darı və kətan, paxlalı bitkilərdən noxud (nut) becərirdilər. Noxud Kültəpə və Babadərvişdən tapılmışdır. Səpin üçün taxıl dənlərinin seçilməsi bu dövrün əkinçilik mədəniyyətində böyük tərəqqi idi. Arpa və buğda ayrılıqda əkilirdi. Bu barədə məlumat Babadərviş tapıntılarından aydın olur. Burada bir taxıl quyusundan arpa, o birindən yumşaq buğda tapılmışdır. Yumşaq buğda qalıqları II Babadərviş yaşayış yerinin otlaqlarından birində tapılmışdır. İlk tunc dövründə yumşaq buğda daha geniş yayılmış dənli bitki növlərindən olmuşdur. Məhsulun biçilməsindən sonra müxtəlif sadə üsullarla, o cümlədən ovma yolu ilə onun döyülməsi aparılırdı. I Kültəpədə böyük bir quyuda yanmış dən qalıqları, sünbüllü küləş və dərz bağlamaq üçün bəndəmlər bir yerdə tapılmışdır. Görünür, taxıl buraya döyülməmiş vəziyyətdə yığılmışdır. Babadərvişdə yanğın baş vermiş bir evin döşəməsinin xeyli hissəsində sünbül qılçığının qalın qatı var idi. Döşəmə üzərində bu qata bitişik dən topasına rast gəlindi. Bu faktlar göstərir ki, ehtiyat üçün saxlanılan taxıl həm də ehtiyaca görə döyülürdü. Taxıl məhsulunun biçilməsi yığma oraqlarla aparılırdı. Oraqların əsası ağac dəstəklərdən, dişləri çaxmaq daşından düzəldilirdi. Ancaq ilk tunc dövrü bəzi yaşayış məskənlərində tunc oraqlara da rast gəlinmişdir. Azərbaycan ərazisində belə bir oraq I Kültəpədən tapılmışdır. Metal oraqların meydana gəlməsi, sözsüz ki, biçin prosesində əməyin məhsuldarlığına müsbət təsir göstərir. Dənin saxlanılmasının mühüm əhəmiyyəti var idi. Bu məqsədlə iri saxsı qablardan, xüsusi quyulardan və kərpic tikintilərdən istifadə olunurdu. Babadərviş yaşayış yerində 22 quyu aşkar olunmuşdur. Dənin nəmləşib çürüməməsi məqsədilə quyuların dibi daş və ya kərpiclə döşənirdi. Yanıqtəpədə aşkar olunmuş dördgözlü qalın divarlı tikinti taxıl anbarı kimi istifadə olunmuşdur. İnamla demək olar ki, İlk Tunc dövründə çörək bişirilirdi. Bu məqsədlə Naxçıvan Kültəpəsində aşkar olunmuş düzsəthli kürələrdən istifadə olunurdu. Kür-Araz mədəniyyəti yaşayış məskənlərindən məlum olan materiallar təsərrüfatda əkinçiliyin çox mühüm rolunu göstərir.
89
İlk Tunc dövrü təsərrüfatının başqa mühüm sahəsini maldarlıq təşkil edirdi. Arxeoloji materiallar çox müxtəlif olmasa da, dövrün maldarlıq təsərrüfatının xarakteri haqqında kifayət qədər təsəvvür yaradır. Osteoloji material göstərir ki, sürüdə bütün ev heyvanları var idi (öküz, inək, keçi, qoyun və ev donuzu). Kür-Araz mədəniyyəti qəbilələrinin, o cümlədən Azərbaycan əhalisinin atdan istifadəsi haqqında olduqca az material vardır. İlk Tunc dövrünün başlanğıcında maldarlıq təsərrüfatında iribuynuzlu heyvanlar üstün mövqe tuturdu, sonralar isə xırdabuynuzlu heyvanların sürüdə ümumi artım meyli müşahidə olunur. Mal-qaranın xeyli artımı öz növbəsində yem mənbələrinin, o cümlədən otlaqların, örüşlərin genişlənməsinə səbəb olmalı idi. Yaşayış yerləri ətrafındakı örüşlər, xüsusən yay aylarında artmaqda olan tələbatı ödəmirdi. Bununla əlaqədar olaraq bütün Qafqazda olduğu kimi, Azərbaycanda da İlk Tunc dövründə heyvandarlığın yaylaq forması inkişaf edir; yayda heyvanlar dağlara, alp otlaqlarına sürülürdü. Qoyunçuluğun inkişafı İlk Tunc dövründə dağlıq rayonların geniş mənimsənilməsinin əsas səbəblərindəndir. Daşkəsən rayonunda Xaçbulaq yaylağında maldar qəbilələrə məxsus kurqan qəbirləri məlumdur. Yaylaq məskənlərinin qalıqları Kəlbəcərdə, Şirvanın dağlıq hissəsində, Şamaxı rayonunda müəyyən edilmişdir. Mal-qaranın artması ilə heyvandarlıqda daha intensiv proses müşahidə edilir, izafi ərzaq məhsulu yaranır. Maldarlıq təsərrüfatı tarixində yağ istehsalının və onun inkişafının mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu dövrdə ilk dəfə gil nehrə icad olunur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, o, öz formasını dəyişmədən Azərbaycanda bu günə qədər qalmaqda davam edir. Nehrə adının da onun icad olduğu dövrdə meydana gəldiyi şübhə doğurmur. Beləliklə, ilk tunc dövründə əkinçi-maldarlıq təsərrüfatında böyük tərəqqi başlanır, yeyinti məhsullarının istehsalında yeni imkanlar yaranır. Maldarlıq təsərrüfatının sürətli inkişafı sayəsində icma-qəbilə quruluşu daxilində mülki və sosial ayrılmalar güclənir.
Yüklə 6,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|