MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Mühazirə 3. MIKROORQANIZMLƏRIN GENETIKASI, ƏTRAF MÜHIT 
AMILLƏRININ MIKROORQANIZMLƏRƏ TƏSIRI, 
MIKROORQANIZMLƏRIN DOĞURDUĞU MÜHÜM BIOKIMYƏVI 
PROSESSLƏR 
 
Mikroorqanizmlərin genetikasi, gen mühəndisliyi və onun praktiki əhəmiyyəti 
Genetika  orqanizmlərin  irsiyyəti  və  dəyişkənliyi  haqqında  elmdir.  Hər  bir 
orqanizmin  inkişafı  onu  əhatə  edən  mühitdə  baş  verir.  Mühitin  müxtəlif  amilləri 
orqanizmlərin inkişafında ona təsir edərək dəyişkənlik əmələ gətirir. 
Mikroorqanizmlərdə  baş  verən  dəyişkənlik  uzun  illərdən  bəri  tədqiqatçıların 
diqqətini  cəlb  etmişdir.  Mikroorqanizmlərdə  nəzərə  çarpan  dəyişənlik  hadisəsi 
barədə elmdə iki cərəyan meydana gəlmişdir. Bunlardan biri polimorfizm (Negeli, 
Xalauer),  digəri  isə  monomorfizm  (Kon,  Kox)  idi.  Birincilər  mikrob  növlərinin 
həddən  artıq  dəyişkənliyə  uğradıqlarını  iddia  etdikləri  halda,  ikincilər  bu  növlərin 
sabit qaldığını, dəyişilmədiyini göstərirdilər. 
Beləliklə,  müəyyən  olunmuşdur  ki,  dəyişkənlik  digər  canlılar  kimi, 
mikroorqanizmlərə də xas olan xüsusiyyətdir. 
Lakin  mikroorqanizmlər  ali  orqanizmlərə  nisbətən  daha  tez  dəyişkənliyə 
uğrayırlar.  İlk  dəfə  1925-ci  ildə  Q.A.Nadsen  və  Q.S.Filippov  rentgen  şüalarının 
təsiri  ilə  maya  göbələklərinin  dəyişilmiş  formalarını  almışdır.  Beləliklə,  onlar  bu 
şüaların mutagen təsirini kəşf etmişlər. 
Xarici  mühitin  təsiri  altında  mikroorqanizmlərdə  baş  verən  dəyişiklik 
sayəsində koloniyanın  rəngi,  forması, ölçüsü  və s. xüsusiyyətləri dəyişilir.  Burada 
təkcə morfoloji əlamətlər deyil, fizioloji, biokimyəvi xüsusiyyətlər də dəyişir. 
Hazırda  dəyişkənlik  və  irsiyyət  hadisələri  digər  orqanizmlərə  nisbətən 
mikroorqanizmlərdə  daha  tam  öyrənilmişdir.  Bu  da  bakteriyalardan  çox  asanlıqla, 
qısa  müddət  ərzində  onlarla  və  hətta  yüzlərlə  nəsil  alınması  ilə  əlaqədardır.  Digər 
orqanizmlərdə  olduğu  kimi,  bakteriyalarda,  viruslarda  irsiyyət  və  dəyişkənlik 
hadisələri DNT ilə əlaqədardır. 

---

47 
 
İrsiyyətin  mexanizmi  bütün  canlılar  üçün  ümumidir,  lakin  hər  bir  canlı 
orqanizm  özünə  xas  olan  xüsusiyyətlə  digərindən  fərqlənir.  İrsiyyətdə  əsas  rolu 
nuklein turşuları, xüsusilə hüceyrənin nüvəsində yerləşən DNT oynayır. Hər hansı 
orqanizmin  spesifik  xüsusiyyətini  əmələ  gətirən  zülal  sintezini  DNT  kodlaşdırır. 
Xromosomu  əmələ  gətirən  DNT  zəncirinin  ayrı-ayrı  hissələrində  olan  irsi 
informasiya daşıyan genlər orqanizmin irsi xüsusiyyətini müəyyənləşdirən amildir. 
Hər bir irsi əlamət uyğun genlə müəyyənləşir. 
DNT molekulunda və bakteriyanın vahid xromosomunda irsi informasiyaların 
kodu xətt üzrə yerləşir, bu da biokimyəvi növbəliyə səbəb olur.  
Mikroorqanizmlərin  irsiyyətində  ən  vacib  xüsusiyyətlərdən  biri  onların 
biokimyəvi  prosesləridir.  Burada  əsas  fermentlər  bir  maddənin  digərinə 
çevrilməsini  həyata  keçirirlər.  Fermentlər  fəal  qrupa  malik  olan  zülallardan 
ibarətdirlər.  Ona  görə  də  biokimyəvi  xüsusiyyətlər  zülalın  sintezi  ilə  sıx 
əlaqədardır. Zülalların nuklein turşuları vasitəsilə sintez olunduğu nəzərə alınaraq, 
bu turşuların irsiyyət və dəyişkənlikdə mühüm rolu meydana çıxmışdır. 
Mikroorqanizmlərdə  əsasən  iki  formada  dəyişkənlik  nəzərə  çarpır:  1)  irsiyyətlə 
əlaqədar olan dəyişkənlik bu nəslə keçir və mutasiya
1
 adlanır; 2) geri qayıda bilən və 
genetik aparatla əlaqədar olmayan dəyişkənlikdir ki, bu da modifikasiya adlanır.