Neriman Qurban indd

XV FƏSİL

ŞAHZADƏ VƏ XƏLİFƏ ƏSƏD BƏY

 Lev Nussimbaum

 Berlin 

 Oktyabr 1922-ci-iyun 1924-cü illər

 Əsəd bəy!..

 Günlərin birində “İslamiyyə”dəki türk tanışıyla Berlindəki 

Osmanlı  konsulluğuna,  imamın  Hafiz  Şükrünün  yanına 

getmişdilər. İmam onu süzüb soruşmuşdu:

 “İsmi-şərifin nədi, övladım?”

 Həmin məqamda duruxmuş, qəfildən yadına Bakıda az-

saylı dostlarından biri olan Əsəd bəy Əsədullayev düşmüş-

dü:  o  bir  dəfə,  az  qala,  adaş  olduqlarını  başa  salmışdi;  sən 

demə, “Lev” də, “Əsəd” də ərəb dilində “şir” deməkmiş.

 “Əsəd bəy!” – Özü də təəccüblənə-təəccüblənə dillənmişdi. 

 “Türk-müsəlmansanmı?” – İmam onun görkəmindən türk 

olmadığını başa düşüb gülümsünmüşdü. 

 “Özümü müsəlman sayıram, – Leo birbaşa cavabdan yayı-

nıb  inamla  dillənmişdi.  –  Müsəlmanlığı  qəbul  eləmək  istə-

yirəm”.

---

232

 “İstəməklə müsəlman olmurlar, övladım, – İmam şəfqətlə 

demişdi, – dərk eləməklə müsəlman olurlar. Görürəm, hələ 

həyat təcrübən azdı, islamı dərk eləməyə çalış. Qurani-Şərifi 

oxu, özünü hazır sayanda gələrsən”.

  Əlbəttə,  istəyinin  rəsmiləşdirilib-rəsmiləşdirilməməsinin 

Leodan  ötrü  fərqi  yox  idi:  əqidə  Abram  Nussimbaumun 

əmlakı, yaxud Almaniyada yaşamaq izni deyildi ki, möhürlü 

sənəd istəsinlər. Leo şərqlidi, özünü müsəlman sayır, üstəlik, 

Əsəd bəy adını götürüb, vəssalam.

 Elə Leopold Veys də onu Əsəd kimi qəbul elədi. Nə olar, 

maraqlıdı, cəlbedicidi, qeyri-adidi, Şərqi xatırladan nəsə var. 

Lazım gələndə ad, lazım gələndə titul, lazım gələndəsə ləqəb 

kimi istifadə eləmək olar. Onsuz da tanışlıq verdiyi adamlara 

yəhudi olduğundan çox, Gürcüstandan, ya da Azərbaycandan 

gəldiyini deyir, qoy milliyyəti barədə kim necə istəyir, elə də 

fikirləşsin.

 Lev Nussimbaum belə vəziyyətdən məmnun idi.

 Yeni tanışı Leopold Veysə heyran qalmışdı, bir buna bax, 

cəmi  iyirmi  iki-iyirmi  üç  yaşı  var,  amma  gör  nələr  eləyib: 

evdən qaçıb, orduya qoşulub, universiteti atıb, ailəsindən baş 

götürüb gedib, kino çəkilişini nəinki gözlərilə görüb, hətta re-

jissor  assistenti  də  olub,  frau  Qorkidən  müsahibə  götürüb, 

müxbir  olub,  Şərqi  gəzməyə  yollanıb,  özünə  inamı,  savadı, 

dünyagörüşü adamı təəccübləndirir – idişi əməlli-başlı bilir, 

yəhudilərin tarixindən xəbəri var, ərəbcəni öyrənir...

 Öz millətinə münasibət baxımından Abram Nussimbaum 

liberal  mövqedə  dayanırdı:  bunu  frau  Şulte  müəyyən 

eləmişdi. Görünür, daha çox Bertanın təsirilə Leoya uşaq yaş-

larından yəhudiliyi və idişi öyrətməmişdilər. Leo bəzən elə 

indi də yəhudilərin başqalarından nəylə fərqləndiklərini dərk 

eləməkdə çətinlik çəkirdi. Məsələn, rus tanışı Viktor Yelaginlə 

bu Brailovski, Zaderman, Pasternaklar arasında nə fərq var? 

Arada  Brailovski  yəhudilər,  onların  taleyi,  tarixi  missiyası 

barədə nəsə danışmışdı, amma indi bütün bunları qavraya-

caq halda deyildi. 

---

233

 Ata Vladimir Nabokov öldürüləndəsə antisemitlər barədə 

danışmağa başladılar; bir neçə ay sonra yaşadıqları ölkənin 

xarici işlər naziri Valter Ratenau güllələndi, yenə antisemitləri 

asıb-kəsməyə, sionizm barədə söz açdılar: bəs bütün millətlər 

yəhudilərə qarşıdılar, onlar əcdadlarının torpaqlarına qayıt-

malı,  öz  dövlətlərini  qurmalıdılar,  həmin  yersə  Qüds,  yəni 

Yerusəlim mərkəz olmaqla Fələstin torpaqlarıdı.

 Sonra Brailovski oxuyub-eşitdiklərini danışdı: sən demə, 

yüz illər ərzində baş verən bütün inqilablar yəhudi masonla-

rın əməliymiş, məqsəd yalnız ölkələrdəki mövcud quruluşla-

rı sarsıtmaq, qarmaqarışıqlıq yaratmaq, masonların köməyilə 

bütün  xalqları  yəhudilərə  tabe  eləməkmiş.  Masonluq  nədi? 

Masonluq  da  çar  Solomonun  məbədinin  tikintisinə  başçılıq 

eləyən  Xiromla  bağlıdı:  Xirom  kütlə  üzərində  qeyri-adi 

hakimiyyətə malikmiş, istedadlı memar, heykəltəraş, dəmirçi 

olmaqla yanaşı, bütün işçiləri özünə sözsüz tabe eləməyi ba-

carırmış.  Sonra  bu  əsasda  gizli  təşkilatlar  yaradıb,  ayrı-ayrı 

ölkələrdə,  bütün  dünyada  hakmiyyəti  ələ  keçirməyə  başla-

yıblar. Rusiyada inqilabı da onlar törədiblər; Lenin də, Stalin 

də ana tərəfdən yəhudi imişlər, Trotskidən, o birilərdən da-

nışmağasa ehtiyac yoxdu; bolşevizm də masonların ideyasıdı, 

sosial inqilablar vasitəsilə dünyanı ələ keçirməkdi; Rusiyada-

kı  çevrilişi  də  elə  bu  Almaniyadakı  mason  bankirlər 

maliyyələşdiriblər.

 Leo onun dediklərinə Ratenau öldürüləndən sonra daha 

çox inanmağa başladı. Sən demə, Milyukovyu da, Ratenaunu 

da  eyni  təşkilatın  –  “Yəhudilərin  təkəbbürünə  qarşı 

Assosiasiya”nın  üzvləri  öldürüblərmiş,  məqsədləri  ölkədə 

yəhudilərin hökmranlığına son qoymaq imiş, onları da Rusi-

ya mason-bolşeviklərilə gizli əlaqələrdə günahlandırırlarmış. 

İstefada olan kapitan Lüdviq Müller fon Hauzenin on il əvvəl 

yaratdığı o təşkilat hətta “Sion müdriklərinin protokolları”nı 

almayınca çevirib yayıblarmış ki, hamını mason-semit plan-

lardan  xəbərdar  eləsinlər.  Sən  demə,  Versal  konfransında 

---

234

məğlubiyyətə  uğradılmış  Almaniyanın  taleyini  də  ancaq 

yəhudi masonlar həll eləyiblərmiş: Lloyd Corc da, Klemanso 

da  mason  bankirlərin  puluyla  baş  nazir  olublarmış;  İtaliya-

dan gələn baron Sonnino yəhudiymiş; Vilson da Volfson imiş; 

Corcun müşaviri sionist Filipp Sassune, Klemansonun şəxsi 

katibi iudey Mandel, Vilsonun heyəti yəhudilər – Brauk, Var-

burq, Morgentau, Şiff, Brandeys – imiş; indi, məsələn, Alma-

niyada rəhbər işçilər arasında yəhudilərin sayı almanlardan, 

azı iki dəfə çoxdu.

  Əlbəttə,  bütün  bunlar  maraqlı,  cəlbediciydi,  amma  hələ 

Leonun  düşüncələrinə  hakim  kəsilə  bilmirdi.  Əlinə  pul 

düşəndə Kurfyurstendamma cumub filmlərə baxır, hər dəfə 

də vəcdə gəlmiş, həyəcanlı halda qaranlıq zaldan çıxanda, az 

qala,  özünün  başqa  adam  olduğuna  inanmağa  başlayırdı. 

Atasının  öz  qayğıları  vardı:  yenə  hər  gün  səliqəylə  geyinir, 

əsasını götürüb qocaəfəndi yerişilə oğlunun təhsilini davam 

etdirməsi üçün xeyriyyə cəmiyyətlərinə, ya sorağını eşitdiyi 

varlıların yanına pul axtarmağa gedirdi. Aradabir frau Köpke 

tək,  ya  da  keçmiş  əsirlərdən  kiminləsə  gəlir,  mütləq  Leoya 

“yardım” gətirirdi. Bəzən də Abram Nussimbaum üz tutdu-

ğu  adamın  yanından  bir  neçə  yüz  markalıq  çeklə  qayıdır, 

otaqda məmnun halda vurnuxa-vurnuxa planlar qururdu.

***

 Leopold Veyslə görüşdən az sonra Şərqə marağını əməli 

surətdə də göstərməyə başladı: əlbəttə, Bakıdan bəri çamada-

nında gəzdirdiyi, ən çətin vaxtlarında belə satmadığı çərkəzi 

çuxası daha əyninə olmazdı, artıq on yeddi yaşında ucaboy 

oğlana çevrilmişdi; amma əvəzində köhnə paltarlar dükanın-

dan kübar türk uşaqlarının geyindiyi pencək-şalvar, fəs ala 

bildi, təmizləyib saxladı ki, vaxtı çatanda özünü göstərsin. 

 Elə o vaxtdan Fridrix Vilhelm Universitetində Şərq dilləri 

seminariyası  olduğundan,  həmin  seminariyada  da  türk  və 

ərəb  dilləri  öyrədildiyindən  xəbər  tutdu.  Heç  atasıyla  da 

---

235

məsləhətləşmədi, seminariyaya getdi, qəbul olunması barədə 

ərizə yazıb altına “Əsəd bəy Nussimbaum, Gürcüstanlı” imzası 

qoydu. Bəxtindən orta təhsili olub-olmadığını, gimnaziyada 

oxuyub-oxumadığını  soruşmadılar.  Qəbul  olunduğunu 

eşidəndə Leo sevincindən, az qala, ağlını itirəcəkdi.

  Bununla  da  bir  qədər  yeknəsəq  həyatı  qəfildən  dəyişib 

daha  coşqun  ritmə  düşdü.  Əlbəttə,  yeni  hobbisini,  atası  bir 

yana, ən yaxın dostlarına belə demədi. Səhər obaşdan durur, 

tələsik  qəlyanaltı  eləyib  Şarlottenburqdakı  evlərindən  çıxır, 

az qala, şəhərin o biri başında yeləşən universitetə cumurdu. 

Piyada  gedirdi,  əvvəla,  metroya,  tramvaya-filana  artıq  xərc 

ayırmaq  istəmirdi,  ikincisi  də  yolboyu  düşünməyə, 

mühazirəçilərdən eşitdiklərini götür-qoy eləməyə vaxtı olur-

du. Əvvəlcə seminariyadakı mühazirələr o qədər də döşünə 

yatmırdı: professorlar Şərq və Şərq dilləri haqqında quru, öl-

gün  səslə  danışırdılar,  elə  bil,  ürəklərində  sevgi,  heyranlıq, 

vəcd hiss olunmurdu.

  Günorta  seminariyadan  çıxıb  yolüstü  aldığı  qəlyanaltını 

yeyə-yeyə şəhərin o biri başındakı gimnaziyaya qaçır, özünü 

də  təəccübləndirən  sakitliklə,  təmkinlə  gündəlik  dərslərinə 

başlayırdı;  dərslər  başa  çatandan  sonra  yoldaşlarından 

müxtəlif  bəhanələrlə  aralanıb  yenə  tanış  küçələrlə 

universitetdəki  axşam  mühazirələrinə  tələsirdi.  Gecə  masa 

arxasında  oturmaq,  nələrisə  oxumaq-yazmaq  lazım  gəlirdi, 

amma çox tab gətirə bilməyib yuxuya gedir, atası oyadandan 

sonra sərxoş kimi yatağına sərilirdi. Gecə yuxularında profes-

sorların ölgün, ehtirassız səslə təsvir elədikləri Şərq canlanır, 

hərəkətə gəlir, öz sarayları, məscidləri, minarələri, bazarları, 

meydanları, səhraları, dənizlərilə bütün həyatını doldururdu. 

Leo başında şahanə çalma, əynində ipək əba, barmağında al-

maz üzük o şəhərləri, səhraları, dənizləri dolaşır, dolaşırdı.

 Bütün bu gizlilik – Brailovskinin danışdıqlarından təsir-

lənib oxşatdığı kimi, “masonsayağı” fəaliyyət – Leonu yorur-

du. Belə vaxtlarda hisslərini daha sərbəst ifadəsinə can atır, 

---

236

hətta  gimnaziyaya  belə  “türk  geyimi”ndə  getməklə,  fəs  qo-

yub, monokl taxmaqla, susqun, təkəbbürlü görünməklə dost-

tanışlarını təəccübləndirir, bundan xüsusi zövq alırdı.

  “Leo  lap  dəli  olub,  –  Jozefina  və  Lidiya  Pasternaklar  öz 

aralarında pıçıldaşırdılar, – hər yerdə fəslə gəzir, Osmanlı im-

periyasını  tərifləyir,  hətta,  tələb  eləyir  ki,  onu  ancaq  “Əsəd 

bəy” çağırsınlar. Səbəbini soruşduq, deyir, artıq müsəlmanlığı 

qəbul eləmişəm. Heç inanmaq olmur!”

 “Bir buna bax, müsəlman şahzadəsi, xəlifə olub! Təlxəklik 

eləmə  görək!”  –  Sinif  yoldaşları  fəsinin  qaytanından  dartıb 

onu ələ salırdılar.

 Məktəbin tinində qəzet satan keçmiş ağqvardiyaçı zabit bir 

dəfə istehzalı təbəssümlə dedi:

 “Cavan oğlan, deyəsən, fəsin “bəy” sözü kimi, yarım ildən 

artıqdı Türkiyədə belə qadağan edildiyindən xəbərin yoxdu! 

Onlar indi Avropaya can atırlar, sən hara gedirsən?” 

 “Bu nə gürcü ləhcəsidi belə? – Vladimir Nabakov poetik 

məşğələlər vaxtı istehzayla gülürdü. – Sənə heç yaraşmır...”

 Atası da Leonun bu əməllərindən xoşlanmırdı. Təəccüblə 

qaşlarını  çatıb  oğlunu  süzür,  başını  bulayırdı:  “Sən  özünü 

necə  istəyirsən,  elə  apara  bilərsən,  amma  mən  müsəlman 

şahzadə olmamışam, səni inandırıram ki, heç vaxt da olmaya-

cağam!  Yoxsa  təlxəkliyini  sirr  kimi  saxlamaq  üçün  qapını 

mənim üzümə bağlamaq istəyirsən?”

 Leo cavab vermirdi, bununla belə, yolundan dönmək fik-

rində də deyildi. Nə olar, atasının şahzadə, xəlifə, yaxud şeyx 

olmadığı həqiqətdi; o da həqiqətdi ki, olsa-olsa, ikinci gildiya 

taciri olan Abram Nussimbaum heç neft sənayeçisi, milyonçu 

da deyil. O, demək olar, hər səhər “ölü canlar” – öz aksiyaları-

nı belə adlandırırdı – satmaq üçün “Russland” hərracına ge-

dir, bəzən bəxti gətirib kimisə hərifləyə bilirdi, amma ildən-

ilə sovet quruluşunun dağılacağına bəslənən ümidlər azaldı-

ğından  kafelərdən  birində  oturub  “Moskvada  görüşmək” 

şərəfinə badə qaldıran mühacirlərə kədərlə baxırdı.

---

237

 Amma bu cür ikili həyat yaşamaq Leo Nussimbaumun xo-

şuna  gəlirdi.  Öz  fantaziya  və  üllüziyalarından  başqa  kənar 

təsirlərə uymamaq özünəinamını artırır, onu oynadığı rolun 

düzgünlüyünə  inandırırdı.  Gərgin  həyat  tərzi  sanki  Leoya 

əlavə  qüvvə  verirdi;  düzdü,  geyimini,  ləhcəsini,  ədalarını, 

həyata  baxışlarını  ələ  salırdılar,  amma  belə  vaxtlarda  daha 

dözümlü, təmkinli və vüqarlı görünməyə çalışır, bu da onu 

təbdən çıxara bilməyən yaşıdlarının, az qala, düşməncəsinə 

münasibətinə  səbəb  olurdu.  Kinayəli,  həqiqətlə  fantaziyanı 

qarışdırıb  danışmağı,  həmsöhbətlərini  çaşdırıb-heyrətlən-

dirməyi mənimsəmişdi, bundan da əməlli-başlı zövq alırdı.

  Elə  həmin  vaxtlarda  da  ilk  sevgiyə  oxşar  duyğunu  hiss 

elədi.  Sarışın  gözəl  Yevgeniya  Flattın  artıq  yetərincə  həyat 

təcrübəsi vardı, oxuya-oxuya manekenliklə məşğul olur, son 

dəb geyimlərini nümayiş etdirirdi; bununla belə, oxumaqla 

arası yox idi, daim bəzənib-düzənirdi. Gözəlliyi, hətta, Leo-

nid Pasternakın da diqqətini çəkmiş, portretini işləmişdi. Leo 

Yevgeniyaya, demək olar, vurulmuşdu, var-gücüylə çalışırdı 

ki,  xoşuna  gəlsin,  bundan  ötrü,  az  qala,  dəridən-qabıqdan 

çıxırdı. Amma bədbəxtlikdən rəqibi vardı: qızın ətrafında Jorj 

Litader adlı bir tip də fırlanırdı. 

 Nəticədə sarışın gözəl heç birinə qismət olmadı, özünün 

dediyi kimi, “gonbul, nəzakətli, çox savadlı və ağıllı, üstəlik, 

varlı” bir adama qoşulub Amerikaya getdi. Əlbəttə, Yevgeni-

ya Jorja – təkəbbürlü rəqibinə qismət olsaydı, daha çox əzab 

çəkərdi, bununla belə, qızın yaşlı, gonbul, amma varlı adamı 

ondan  üstün  tutması  çoxdan  gəldiyi  qənaəti  bir  daha 

möhkəmləndirdi: həyatda çox şeyi pul həll eləyir, Leo, sənin 

də kifayət qədər pulun olanda o cür gözəllər özləri ayağına 

gələcəklər!

 “Müsəlmanlığı qəbul eləməsi” də hələ ancaq özündən ötrü 

idi. Əslində, seminariyaya yazılmaqla yanaşı, Berlinin islam 

aləmilə də yaxından tanış olmağa çalışırdı. “Əsəd bəy” türk 

vətənpərvərlərinin,  Orta  Asiya  milli  dövlətlərinin  keçmiş 

---

238

nazirlərinin çoxluq təşkil elədikləri “İslamiyyə” cəmiyyətinə 

də gedirdi, “Bolşevizmə qarşı rus-alman liqası”na da üzv ol-

muşdu, monarxiyalı sovet quruluşunun tərəfdarı olan “Gənc 

ruslar ittifaqı”na da girmişdi... 

 

***

 Leopold Veysi tez-tez xatırlayırdı, Brailovski onun səfərdən 

qayıtdığını xəbər verəndəsə həyəcanlandı: adam Şərqdə olub, 

Allah bilir, nələr görüb-eşidib, başına hansı macəralar gəlib! 

İstirahət günü görüşə biləcəklərini öyrənəndə lap səbrini itir-

di, az qala, yuxusu ərşə çəkildi.

 Şarlottenburqdakı yay kafesində, masalardan birinin arxa-

sında ayağını ayağının üstünə aşırıb oturmuş Leopold Veys 

onun  nəzərində  əsl  fateh  idi.  Görüşəndə  də  köhnə  tanışlar 

kimi əl tutdu.

 “Hə, Əsəd bəy, məni unutmamısan ki? – Gülə-gülə soruş-

du. – Dərslərin necə gedir?”

  “Dostumuz  müsəlmanlığı  qəbul  eləyibmiş,  –  Brailovski 

xəbər verməyə tələsdi. – Həm də gizlicə. Mən də bu günlərdə 

xəbər tutmuşam”.

 “Belə de! – Leopold Veys heyrətlənib əlini sirli-sirli gülüm-

səyən  Leonun  çiyninə  vurdu.  –  Əgər  doğrudan  belədisə, 

deməli, bundan ötrü sanballı əsası var”.

 Təbii ki, söhbət dərhal Leopoldun səfəri mövzusuna keçdi. 

O  Şərq  günəşindən  bir  qədər  yanmış  sifətindəki  məmnun 

ifadəylə Qüdsə necə gedib çıxdığını, Fələstində nələr baş ver-

diyini, dayısı və doktor Veysmanla söhbətlərini, Şərqi və isla-

mı içindən öyrənməyin zəruriliyi barədə məsləhətləri danış-

dı.  Leo  maraqla  qulaq  asırdı,  hətta  ofisiantın  bayaqdan 

gətirdiyi qəhvə belə, soyumuşdu. Sonra Konstantinopoldan, 

Muhamməd Əsəd Ərbili Həzrətlərilə görüşündən danışanda 

Leo  bərk  həyəcanlandı,  hətta,  dözə  bilməyib  stulunu 

müsahibinə bir qədər yaxın çəkdi.

 Hər şey Leodan ötrü nağıla oxşayırdı: qədim Konstantino-

polun dar küçəsində təkkə, təkkənin bir hücrəsində uzun ağ 

---

239

saqqallı,  əmmaməli  və  əbalı  şeyx,  şeyxin  ətrafında  cavan 

müridlər, zikr mərasimi... Leopold Veys Fələstinin şəhər və 

kəndlərinə,  Qahirəyə  səfərləri  barədə  danışandasa  lap 

gerçəklik hissini itirdi. 

 Aralarındakı fərq ağlagəlməz dərəcədə böyük idi: Leopold 

artıq Şərqi içəridən öyrənirdi, hər şeyi öz gözlərilə görür, Leo-

Əsəd  bəysə  burda,  Berlində  özlərini  müsəlman  adlandıran 

adamlarla,  mühacirət  tör-töküntülərilə  oturub-durur;  Leo-

pold şeyxlə, Muhamməd Əsəd Həzrətlərilə həmsöhbət olur, 

Leo-Əsəd bəysə özünü “hind xacəsi” adlandıran Əbdül Cab-

bar  Xeyrinin  moizələrinə  qulaq  asmaq  məcburiyyətindədi; 

Leopold  Qüds,  Qahirə  və  Konstantinopol  məscidləri  və 

camelərinin möhtəşəm mənzərəsinə tamaşa eləyir, Leo-Əsəd 

bəysə Hannoverştrassedəki tütün və tər iyindən beyin çatla-

yan dar otağa; Leopold din xadimləri arasında dolaşır, Leo-

Əsəd  bəysə  cəmiyyətə  gəlib-gedənlərin  yarısının  ingilis  və 

rus casusu olmasından şübhələnir. Əlbəttə, Berlində ara-sıra 

əsl müsəlmanlarla da rastlaşır, amma belələri çox azdı, Leo-

Əsəd bəyin az müddətdə öyrəndiklərindən artıq bilmirlər.

  “Şərqə  bir  daha  qayıtmaq  fikriniz  var?”  –  Leo  axır  ki, 

gerçəkliyə qayıdıb Leopolddan soruşdu.

 “Əlbəttə, – Leo sirli-mənalı görkəm aldı, – hiss elədim ki, 

daha Şərqdən, islam aləmindən ayrı yaşaya bilmərəm. Bir ay-

lığa  burda  işlərimi  yoluna  qoymağa,  qəzetlərin  birilə  sərfəli 

müqavilə  bağlamağa  gəlmişəm,  avqustun  ortalarında  yola 

düşəcəyəm. Artıq öz missiyamı yerinə yetirmək vaxtım çatdı”.

 Leo o missiyanın nədən ibarət olduğunu soruşmadı, bu-

nun  nə  demək  olduğunu  bilirdi:  Şərqi  və  İslamı  içindən 

öyrənməkdi, vəssalam. Şübhəsiz, gözəl missiyadı, nə vaxtdı 

Leo-Əsəd  bəy  də  bunu  arzulayır,  amma  fəaliyyət  meydanı 

dardı,  hələ  təhsilini  başa  vurmalı,  iş  tapmalı,  maddi 

vəziyyətini düzəltməlidi...

  Leopold  Veys  gəldiyi  kimi  də  yoxa  çıxdı.  Brailovskinin 

dediyinə görə, artıq Şərq ölkələrini dolaşırdı. Leo-Əsəd bəysə 

---

240

o ilin payız-qışını gərgin qaçhaqaçda keçirdi. Qarşıda gimna-

ziyanın buraxılış imtahanları dururdu, Leo Nussimbaum bü-

tün  diqqətini  seminariyadakı  mühazirələrə  yönəltdiyindən, 

üstəlik,  gimnaziyadakı  dərslərdə  də  gizlicə  seminariyanın 

mühazirələrini  oxuduğundan,  imtahanları  qorxu  və 

həyəcanla gözləyirdi. 

 Abram Nussimbaum da narahatlıq keçirirdi: oğlu axır ki, 

gimnaziyanı  bitirib  Vilhelm  fon  Humboldt  universitetində 

ciddi  ixtisas  arxasınca  gedəcəkdi.  Əlbəttə,  bu  geyim-kecim, 

şahzadə,  xəlifə,  milyonçu-filan  hamısı  yeniyetmə  fantaziya-

sından törəyib, tezliklə unudulub gedəcək.

  Ərəb,  türk  dillərinə,  Yaxın  Şərqin  coğrafiyasına,  tarixinə 

aludəçilik imtahanlarda özünü göstərdi. Leo-Əsəd bəyin latın 

dilindən,  riyaziyyatdan  “səviyyəsi”  pis  qiymətlə  müəyyən 

edildi.  İmtahan  komissiyasının  Romanovlar  nəslindən  olan 

ahıl sədri şagirdin tarixlə bağlı biliyindən məmnun qaldı, bu 

da o biri fənlərdən “günahlarını” yumağa kömək elədi. Axır 

ki, birtəhər kafi qiymətlə kamal attestatını ala bildi – fasilələrlə 

də  olsa,  on  il  davam  eləyən  məşəqqət  başa  çatdı.  Əlbəttə, 

irəlidə onu uğurlu gələcək gözləyir – Leopold Veysin missi-

yasını Leo Nussimbaum da yerinə yetirəcək!

 Gimnaziyayla vidalaşması fiziki və zehni gərginliyini xey-

li azaltmışdı... 

 Şərq Seminariyasına “Gürcüstanlı tələbə” kimi qeyd olun-

du,  amma  növbəti  ilin  avqustundasa  fon  Humboldt 

universitetinə yazılanda Rusiyadan olduğunu dedi, noyabrda 

kurslara  gedəndə  özünü  gürcü  kimi  qələmə  verdi  –  bütün 

bunlar Leodan ötrü əhəmiyyətsiz şeylər idi, başlıcası, arzula-

dğına yetmək, istədiyi həyatı yaşamaqdı...

 Dil öyrənməyin zəruriliyi də lap amanını kəsirdi: bir halda 

ki,  özünü  müsəlman  kimi  aparmağı  qərara  almışdı,  gərək 

ərəb və türk dillərini biləydi, gələcək perspektivləri üçünsə 

ingilis dili vacib idi. Əvvəlcə türk-ərəb dilləri kurslarına yazıl-

dı.  Qəribəydi,  ərəbcəni  asanlıqla  mənimsəsə  də,  türkcənin 

---

241

öhdəsindən  heç  cür  gələ  bilmirdi,  ona  görə  də  növbəti  yay 

ingilis  dili  və  İslam  tarixilə  yanaşı,  türk  dilinə  də  vaxt  sərf 

elədi – amma nəticə sevindirici deyildi. 

 Pasternakların evində yığışdıqları axşamlar Şərq hekayəçisi 

rolunu müzakirəsiz Leo Nussimbaum üzərinə götürürdü. Ba-

şına  yığılan  yaşıdlarının  heç  biri  onun  qədər  gəzib-

görməmişdilər, bolşeviklər Rusiyadan qovandan elə burda – 

Berlindəcə məskən salmışdılar. Amma Leo-Əsəd bəy Qafqa-

zı,  Orta  Asiyanı,  İranı  dolaşıb  Konstantinopolda,  Romada, 

Parisdə, Hamburqda olub – bəyəm, bu on səkkiz yaşlı gənc 

üçün azdı?!

  Üstəlik,  Leonun  gördüklərini  bəzəyə-bəzəyə,  şişirdə-

şişirdə, məcəra, detektiv elementləri qata-qata nağıl eləməsi 

hamını cəlb eləyirdi. Buxara əmirinin sarayındakı təmtəraq, 

İrandakı qızılgüllər və fırlanan dərvişlər, yaxud Gürcüstanın 

dağlarında şeytana sitayiş eləyən tayfa, ya da xevsurların sö-

yüş yarışı və öküz döyüşü keçirmələri, illah da İranda Yavər 

xanın  onlara  əylənmək  üçün  oğlan  uşağı  göndərməsi... 

ağlagəlməz  əhvalatlara  oxşayırdı,  inanmaq  çətin  də  olsa, 

həddən  artıq  maraqlıydı.  Əslində,  Leo  onlardan  başqa 

münasibət də gözləmirdi; əksinə, bir qədər şübhə içində qal-

maları daha şirnikdiriciydi. Başlıcası, Leonun öz fantaziyala-

rının,  gücünü,  arzuladıqlarını  həqiqətə oxşatmaq  bacarığını 

sınaqdan keçirməsiydi, buna da uğurla nail olurdu.

 “Ay səni, Leo, – yarıtəqdir-yarışübhəylə başlarını bulayır-

dılar, – gör bir nələr danışırsan...”

 “Ay səni, Leo, gör bir nələr danışırsan!” – Vaxtilə frau Şulte 

də onun uşaq fantaziyalarını eşidəndə belə demişdi...

  “Ay  səni,  Leo,  gör  bir  nələr  danışırsan”,  –  Abram  Nus-

simbaum da oğlunun xəyal gücündən heyrətlənəndə belə de-

yirdi...

 Amma indi o böyümüşdü, şübhəsiz, fantaziyaları da bö-

yümüşdü.

 O artıq Leo-Əsəd bəy idi!

---

242

 Düzdü, tanışları hər fürsət düşəndə onu istehza hədəfinə 

çevirirlər; hətta Corc Litor kinayəsini açıq-aşkar bildirir, “O 

müsəlman-filan deyil, mənim kimi adi rus yəhudisidi” deyir, 

bütün bunlar Əsəd bəyi yolundan döndərə bilməyəcək!..

---

243