Neriman Qurban indd

VII FƏSİL

DOQQUZ YAŞIN YUXUSU

 Leopold Veys

 Berlin, Frankfurt, Konstansa, Port-Səid, Qüds, Əmman, 

Hələb, Dəməşq, Qahirə, Herat, Daşkənd, Moskva, Vyana, 

Frankfurt, Berlin 

 Sentyabr 1922-ci-oktyabr 1926-cı illər

 Deyəsən, Leopold Veys doğrudan da xoşbəxt ulduz altın-

da  doğulmuşdu,  ya  da  taleyini  onun  tərəfində  olan 

gözəgörünməz bir əl idarə eləyirdi. Hər halda, ortada bir sehr 

vardı ki, işləri bu qədər asanlıqla, həm də uğurla düzəlirdi.

  Əvvəla,  “Frankfurter  Zeitunq”a  Qüdsdən,  Fələstindən, 

Qahirədən göndərdiyi yazılar böyük maraqla qarşılanmışdı, 

buna  görə  də  nəşrin  rəhbərliyi  bacarıqlı  gənci  daha  yaxşı 

şərtlərlə Şərq müxbiri kimi saxlamağı qərara almışdı, üstəlik, 

Leopolda  istədiyi  yerə  getmək,  istədiyi  mövzuda  yazmaq 

hüququ  verilirdi  ki,  bu  da  ağlagəlməz  məsələydi.  İkincisi, 

Qüdsdən  qayıdandan  sonra  rəssam  Elza  Şeymanla  bir  də 

rastlaşdı, qət elədi ki, bu yaraşıqlı qadınla evlənəcək: Elza kü-

bar ailədən idi, gözəlliyi, təravəti bir yana, çox duyğuluydu, 

---

256

elə ilk görüşdəcə Leonun qəlbini fəth eləmişdi. Həm də onları 

Leopolddan  ötrü  çox  vacib  bir  cəhət  –  Şərqə  maraq  birləş-

dirirdi.  Üçüncüsü,  Berlində  onu  Haim  Veysmanın  adamı 

gəlib  tapdı,  bir  neçə  gün  dalbadal  görüşdülər,  uzun-uzadı 

söhbətlər elədilər, Leopold Veys başa düşdü ki, onun missiya-

sına kifayət qədər diqqət və əhəmiyyət verirlər. Gələn adam 

ona almanca nəfis Quran və “islam aləmilə tanışlığa sərf eləmək” 

üçün hələlik əlli min markalıq çek verdi.

 İndi budur, Leopold Veys Münhendədi, “Şərq ekspressi”nin 

birinci dərəcəli vaqonundakı yumşaq kupesində əyləşib qata-

rın yola düşməsini gözləyə-gözləyə Quranı vərəqləyir, sonra 

Müqəddəs kitabı örtüb bir tərəfə qoyur: tezliklə Allahın kita-

bını  ərəbcə  oxuyacaq,  indi  buna  vaxt  sərf  eləməyə  ehtiyac 

yoxdu.

  Leopold  yenə  Vyanada  qatardan  düşmək,  atasından  əfv 

diləmək,  işlərinin  yaxşı  getdiyini  cibindəki  nüfuzlu  qəzetin 

vəsiqəsi və pul çeklərilə sübuta yetirmək istəyir. Amma yox 

bunu qayıdanda eləyəcək, indi onu maraqlı görüşlər, öz mis-

siyasına  başlamağının  sevincini  duymaq,  doktor  Veysmana 

Şərq reportajlarıyla gözlədiyi ismarışı ötürmək gözləyir. Ata-

sısa hələ səbir eləsin. Bəlkə də artıq oğlunun qəzetçilikdə qa-

zandığı uğurlarından xəbərdardı, qəlbi yumşalıb, Leopoldun 

əfv diləməsini gözləyir. Nolar, qoy gözləsin, Leo atasının ya-

nına böyük təntənə və qalibiyyətlə qayıdacaq – buna hələ o 

vaxt, şələ-küləsini götürüb evdən qaçanda söz verib, sözünə 

də əməl eləyəcək.

  Konstantinopolda  da  bir  neçə  günlüyə  dayanıb  şəhəri 

gəzər  müdrik,  şirin  söhbətli  Muhamməd  Əsəd  Ərbili  Həz-

rətlərini  bir  daha  ziyarət  eləmək  istəyərdi,  amma  doktor 

Veysmanın  adamı  yolda  ləngiməməyi  məsləhət  görmüşdü: 

Şərqdə indi çox vacib hadisələr baş verir, o hadisələri görmək, 

şərh  eləmək,  oxuculara  çatdırmaq  lazımdı.  Tez  Konstansa 

yetişməli, elə həmin gün İsgəndəriyyəyə gedən gəmiyə çat-

malıydı.

---

257

***

 Dayısı Dorian onun qayıdışından razıydı, doktor Veysma-

nın  Londona  getdiyini,  Leopolda  böyük  ümidlər  bəsləməsi 

barədə bir neçə dəfə onunla söhbət elədiyini elə təntənəylə 

deyirdi ki, elə bil, masonluğa qəbul mərasimindəydi.

 “Doktor Veysman dedi ki, – Dorian daha vacib xəbəri çat-

dırdı, – Əmmana getsən, daha yaxşı olar. Orda əmirlə görüş-

mək, onun Fələstində baş verənlərə münasibətini öyrənmək, 

çox  maraqlıdı,  əvvəlcədən  necə  hərəkət  eləmək  lazım  gəl-

diyini dəqiqləşdirməyə kömək göstərər”.

 Leopold Veys Almaniyanın nüfuzlu bir qəzetinin müxbi-

riydi, əvvəlcə qəzetin maraqlarından çıxmış eləməliydi, mis-

siyasına gələndəsə, bu vəzifədən çox üzərinə qoyulan borc-

du, imkanı daxilində yerinə yetirər.

 “Mən Suriyanı gəzmək Dəməşqə getmək fikrindəydim...” 

– Leopold dayısına özünün də planları olduğunu xatırlatdı.

 “Çox gözəl, – Dorian məsləhət gördü, – Əmmandan qayı-

dandan sonra Dəməşqə gedərsən, səfərin daha mənalı olar”.

 Nə olar, dayısı, daha doğrusu, doktor Veysman deyən ol-

sun. Əslində, Əmman çox uzaq deyil, günbatana doğru gedib 

İordan çayını keçirsən, bir neçə saatdan sonra Əmmandasan. 

Əmmandan Dəməşqə getməksə, bir o qədər çətinlik törətməz.

 Səfərinin baş tutmasına ötən gəlişində tanış olduğu şair və 

jurnalist Yakob de Xaan kömək elədi. Holland yəhudisi olan 

Haan Qüdsə sionist ideyalarla gəlibmiş, “Algemaine xende-

leblad” və “Deyli ekspress” qəzetlərinə məqalələr yazırmış. 

Amma fikirlərində təbəddüllatlar yaşayır, bu torpaqlarda hər 

şeyin insanlıq qanunları əsasında baş verdiyinə inanmırdı.

 Dayısıgildə ikicə gün qalıb uzun yolun yorğunluğunu ca-

nından çıxarandan sonra Əmmana üz tutdu. Nə vaxtsa Əmir 

Abdullah  ibn  Hüseynlə  görüşəcəyini  ağlına  gətirsəydi, 

xəyalpərəst  olduğunu  güman  eləyərdi.  Amma  vur-tut  üç 

gündən sonra Haşimi tayfasından olan İordaniya əmirilə üz-

üzə  oturmuşdu.  Əmir  Abdulla  Məkkə  şərifi  Hüseyn  ben 

---

258

Əlinin  ailəsində  doğulmuş,  uşaq  yaşlarından  girov  aparılıb 

Sultanın sarayında yetişdirilmiş, bir vaxtlar Hicazın xariciyyə 

naziri  olmuşdu,  sonra  Osmanlı  Məclisi-Məbusanında  sədr 

müavini çalışmış, hətta, qısa müddətə İraq kralı taxtında da 

oturmuşdu. Üç il əvvəlsə ingilislərin köməyilə Transiordani-

ya əmirinin taxtını ələ keçirmişdi. 

  Üstəlik,  o  görüşdə  həmsöhbətindən  biri  də  Osmanlının 

məşhur şəxslərindən şair və filosof Rza Tofiq Bölükbaşıydı. 

Əmirin  müşaviri  olan  bu  iricüssəli,  eşmə  bığlı,  Avropa 

dəbində  geyinib  fəs  qoymuş  adam  onu  ibranicə  salamladı, 

əmirin  dediklərini  təmkinlə  çatdırdı:  əlahəzrət  əmir  bütün 

millətlərin  öz  dövlətini  qurmaq  hüququnu  tanıyır,  amma 

bunu  başqalarını  yerindən-yurdundan  qovmaqla  gerçəkləş-

dirmək olmaz, vaxtilə yanaşı yaşamış xalqlar yenə eyni vəziy-

yətdə ömür sürə bilərlər – əmirin İordan çayının o tərəfində, 

Qüds ətrafında baş verənlərə münasibəti bundan ibarət idi. 

Əmir  həzrətlərinə  dünyada  baş  verən  hadisələrə,  məsələn, 

Osmanlı səltənətinin dağılmasıyla bağlı da sual verdi. Həmin 

məqamda müşavirin burulmuş bığları titrədi, qaşları çatıldı, 

əmir  həzrətlərinin  cavabını  çatdırandan  sonra  öz  fikrini  də 

əlavə elədi:

 “Türk milləti öz torpaqlarını qorumaq üçün böyük fəda-

karlıq elədi, amma rəqiblərinin istəyilə o millətin övladlarını 

xəyanətdə suçlamaq olmaz”.

  Leopold  Veys  müsahibinin  həmin  məqamda  nə  demək 

istədiyini  başa  düşmədi:  Rza  Tofiqin  yəhudi  məktəbini 

bitirməsindən,  Qalatasaray  liseyində  oxumasından,  tələbə 

hərəkatında iştirakına görə dəfələrlə həbsdə yatmasından, “İt-

tihad və Tərəqqi” cəmiyyətinə girib Sultan Əbdülhəmid xana 

qarşı  çıxmasından,  sonra  “Hürriyyət  və  İxtilaf”  partiyasına 

qatılıb ittihadçılarla döyüşməsindən, üstəlik, Sultana şeir ya-

zıb üzr istəməsindən, son Osmanlı kabinəsində maarif naziri, 

Dövlət  Şurasının  rəisi  olmasından,  eyni  zamanda  Azad  və 

Qəbul  edilmiş  Masonların  Böyük  Lojasının  Böyük  Ustadı 

---

259

seçilməsindən, Sultanın nümayəndəsi kimi Parisdə Sevr an-

laşmasını  imzalamasından,  buna  görə  də  millətçilərin  onu 

xain sayıb “Yüzəllilər siyahısı”na saldıqlarından, cəmi bir il 

əvvəl Konstantinopoldan qaçıb bir müddət Hicazda və Ame-

rikada yaşamasından, nəhayət, əmir həzrətlərinə sığınmasın-

dan... sonralar xəbər tutacaqdı. İndisə bu iricüssəli, eşməbığlı 

adam  öz  zəhmilə  onu  əməlli-başlı  karıxdırmışdı,  Leopold 

Veys, axır ki, söhbətini bitirib düşdüyü müsafirxanaya qayı-

danda hədsiz yorğunluq duyub möhkəm yuxuya getdi. 

 Qüdsdə baş verənləri də elə həmin vaxt eşitdi: Yakob de 

Haan iyunun otuzundan iyulun birinə keçən gecə Şaarey-Se-

dek  sinaqoqu  qarşısında  qətlə  yetirilmişdi.  Yəqin,  hansısa 

həqiqətləri  anlamış,  antisemitlərlə  əlaqəyə  girmiş,  nəticədə 

də  Abraam  Tekominin  gizli  “Xaqan”  təşkilatı  onu  aradan 

götürmək qərarına gəlmişdi.

  Həmin  məqamda  dərk  elədi  ki,  düşdüyü  yoldan  dönüş 

yoxdu, doktor Veysman və həmfikirləri məqsədlərinə çatmaq 

üçün  qarşılarına  çıxan  bütün  maneləri  aradan  qaldırmaq 

əzmindədirlər.

 

***

 Əmmandan Dəməşqə yolu sarsıntıyla başladı: səhəri gün 

müsafirxanadan  çıxıb  qəhvəxanada  qarnını  doydurmaq 

istəyəndə  məlum  oldu  ki,  cibində  nə  pulu,  nə  də  sənədləri 

var. Möcüzəydi, bunun harda, nə vaxt, necə baş verdiyini hiss 

eləməmişdi: bəlkə gəldiyi gün yolun toz-torpağından qurtul-

maq üçün hamama gedəndə (yox, onda hər şey yerindəydi, ha-