Neriman Qurban indd

XVI FƏSİL

BİTİB-TÜKƏNMƏYƏN ÇIXILMAZLIQ

 Yusif Vəzir

 Paris, Klişi 

 İyun1924-cü-iyun 1925-ci illər

 Mir Abdulla Vətənə qayıtsın, yoxsa qayıtmasın?

 Bu ağrılı fikir beynini və qəlbini yeyir, heç cür qərara gələ 

bilmirdi. Qayıtsa, bəy oğlu, ya da müsavatçı qardaşı, ya xarici 

ölkə casusu kimi həbsxanaya atıb, sürgünə göndərməyəcəklər 

ki?  Parisdə  qalsa,  səhhəti  zəif,  halı  pərişan  cavan  qürbət 

nisgilinə tab gətirəcəkmi?

 Axır ki, vaxt-vədə gəlib yetişdi, Mustafa ağa imtahanlarını 

verdi, diplomunu aldı, son qərarını vermək anı çatdı.

 “Mən getmək qərarına gəldim, – Mustafa ağa qətiyyətlə 

dilləndi. – Həm də İstanbuldan yox, Moskvadan gedəcəyəm, 

orda  Nərimanovla  görüşməyə  çalışacağam.  Ümidvaram  ki, 

həbsim üçün heç bir səbəb yoxdu”.

 Yaz havasında Lüksemburq parkı səmtində açıq kafelər-

dən birində oturmuşdular. Yusif Vəzir təhsillərini bitirmə lə ri 

mü nasibətilə cavanlara qonaqlıq verirdi. Nansidən Aslan da 

---

244

gəlmişdi, amma arada bir il itirdiyinə görə, hələ gələn il dip-

lom alacaqdı.

  Mir  Abdulla  qardaşının  üzünə  baxırdı,  son  qərarı  o 

verməliydi, hər halda, Vətəndəki vəziyyəti daha yaxşı bilirdi.

 “Mən Mirinin getməsinə tərəfdar deyiləm, – səsi kədərli, 

həm  də  titrək  çıxdı.  –  Düzdü,  heç  bir  günahı  yoxdu,  siyasi 

işlərə qarışmayıb, amma onu, ən azı, mənə, mənim bolşeviklər 

barədə yazdıqlarıma görə incidəcəklər, həm də xəstədi, gö-

züm dən  uzağa  buraxmaq  istəmirəm:  ata-ana  yox,  bacılar 

uzaqda, onun hayına kim çatacaq?”

 Susdular. Bu həqiqəti dilə gətirməyin ağırlığından xilas ol-

maq bir qədər çəkdi. Nəhayət, Yusif Vəzir badəsini qaldırıb 

gümrah görünməyə çalışdı:

  “Yaxşı,  gəlin  həyatınızın  bu  gözəl  məqamına  sevinək. 

Ümid  eləyək  ki,  qarşınızda  sizi  gözləyən  işıqlı  gələcəkdən 

nəsibinizi alacaqsınız... Mustafa ağaya da uğurlu yol, Vətəndə 

xoşbəxt günlər arzulayaq. – Üzünü ona tutdu. – Ancaq gərək 

bağışlayasan, səni yola sala bilməyəcəyəm, mən də iş adamı-

yam”. 

 Son kəlmələrində acı kinayə vardı.

 “Biz yola salarıq, narahat olma, – Aslan arxayın elədi. – 

Hələ heç bilet də almayıb”.

  Vəssalam,  qət  olundu,  Mir  Abdulla  da  Parisdə  qalır. 

Əlbəttə,  düzgün  qərar  idi.  Özünün  qayıtma  məsələsini  həll 

eləməmiş, onu yeni hakimiyyətin caynağına göndərməyəcəkdi. 

Hələ keçmiş müsavatçını, səfiri qəbul eləmək istəmirlər, gö-

rünür,  xalqın  qarşısında  etiraf  gözləyirlər:  günahlarını  boy-

nuna alsa, yeni quruluşu alqışlasa, yəqin icazə verərlər. An-

caq  hansı  günahlarını  etiraf  eləməliydi?  Keçmiş  əqidə  və 

mübarizə  yoldaşlarına  necə  düşmən  kəsiləydi?  Düzdü, 

Məmməd  Əmin  Rəsulzadəylə  son  görüşündə  Müsavat 

firqəsindən  çıxdığını  demişdi,  indi  də  onlarla  heç  əlaqəsi 

yoxdu, görüşdüyü təkcə Ceyhun bəydi, onunla da qohum və 

dost  kimi  haqqı-salamı  var.  Vətənə  qayıtması  naminə  nəsə 

---

245

yazıb “etiraf” eləsə, hər şey olub-bitəcəkmi, sonralar keçmişi 

başına qaxınc olmayacaq ki?

 

***

 Günləri əvvəlki axarıyla gedirdi: ölkədə Eduard Herrio-

nun  sosialistlər  hökuməti  hakimiyyətə  gəlmişdi,  onlar  da 

bolşeviklərlə təmas nöqtələri axtarırdılar, deməli, qırmızı im-

periyanın  dağılacağından  əllərini  üzmüşdülər;  Əlimərdan 

bəysə  Qafqaz  Komitəsi  yaradıb  sovetlərə  qarşı  mübarizədə 

səyləri birləşdirməyə çalışır, bu da son ümidə oxşayırdı. 

 Yeganə yenilik bu idi ki, Hans Günter Sitroenin avtomobil 

zavodundan sərfəli təklif alıb mexanik keçmiş, onu da özüylə 

aparmağa nail olmuşdu. Düzdü, maaşı cəmi əlli frank artmış-

dı, əvəzindəsə işi bir qədər yüngül, yeni barakdakı otağı azca 

iriydi.  Bütün  bunlara  görə  də  gələcəyə  ümidlə  baxmağa 

dəyərdi. 

  Yenə  də  ağır  iş  günündən  sonra  həyatlarına  bir  məna 

gətirmək  üçün  Hans  Günterlə  dil  məşğələlərini  davam 

etdirirdilər, əhvalları duru olanda ya ikilikdə, ya da Süzanla 

kafelərin  birində  əyləşib  qəhvə,  yaxud  ucuz  şərab  sifariş 

eləyirdilər. 

 Yenə maaşını alandən sonrakı istirahət günü Mir Abdulla-

ya baş çəkir, bir qədər toxtasa da, onun nə qədər qayğılı oldu-

ğunu görürdü. Qardaşı beş yüz əlli frank maaş alırdı, üstəlik, 

əlavə iş də tapmışdı, yüz əlli frank müqabilində gecədən xey-

li  keçənədək  yazıb-pozurdu.  Hər  dəfə  də  Mir  Abdullaya 

məsləhət  görürdü  ki,  səhhətinə  fikir  versin,  çox  işləməsin. 

Ancaq  bunu  da  başa  düşürdü:  mənzilin  kirayə  haqqını 

vermək,  dolanacaq  xərcini  təmin  eləmək,  geyinib-kecinmək 

üçün pul lazım idi, artıq böyük qardaşının əlinə göz dikmək 

istəmirdi.

 Asiya  haqqında  romanını  da  o  sıxıntılı  payız  günlərinin 

birində  bitirdi:  Asiya  Qızılbuynuzda  yaşayırdı,  Sultanın 

vəzirinin qızıydı, səltənət dağılandan sonra atasıyla Berlinə 

---

246

gedirdi, sabiq vəzir Şərq xalçaları satmaqla ailəsini dolandı-

rırdı:  Asiya  universitetdə  oxuyur,  sonra  laübalı  vyanalı 

həkimə vurulurdu, amma həmişə könül dünyasında gözlədiyi 

şahzadəsi vardı. Nəhayət, yolu Mərakeş səhralarından keçir, 

Amerikanın göydələnləri arasında öz şahzadəsini tapırdı.

 O sıxıntılı payız günlərində də elə hey özünə məşğuliyyət 

axtaran Hans Günter yazdıqlarını fransız, ya da alman dilinə 

çevirməyi  məsləhət  gördü.  Dil  seçimində  xeyli  tərəddüd 

elədilər,  yazdıqları  Fransada  üzə  çıxsa,  təxəllüs  götürsəydi 

belə,  şübhə  altına  düşəcəkdi,  amma  hələ  orda  –  Vətəndə 

rəhmə  gələcəklərinə,  günlərin  birində  qayıtmasına  izin 

verəcəklərinə ümid bəsləyirdi. Alman dilində nəşr edilsəydi, 

uzun müddət sirr kimi qala bilərdi: Hans, məsələn, Münhendə, 

Leypsiqdə,  Berlində,  lap  Vyanada  naşir  tapardı,  çünki 

eşitdikləri  çox  maraqlıydı,  şübhəsiz,  oxucuların  diqqətini 

çəkəcəkdi.

 Təxəllüs məsələsini hələ bir kənara qoyub işə başladılar. 

Hər gün işdən sonra qarınlarını bərkidib artıq ikicanlı olan 

Süzanı  narahat  eləməmək  üçün  onun  subay  otağına 

çəkilirdilər. Acı kofe, acı papiros, Hansın donqultuları otağı 

doldururdu.  Yusif  Vəzir  əlyazmasını  oxuyur,  köməkləşib 

cümləni qurur, gücləri çatmayanda fransız dilinə keçirdilər. 

Əlbəttə, əyləncəliydi, Hans hər cümləni qavrayanda heyrətini 

bildirir, sonra nizama salıb cidd-cəhdlə kağıza köçürürdü. 

  Bəzən  işdə  də  axşam  ortaq  məxrəcə  gələ  bilmədikləri 

mübahisələrini davam etdirirdilər. Bütün bunların Hansa xoş 

gəldiyini  götürdü:  şübhəsiz,  müharibədə  ailəsini  itirəndən, 

əsirlik əzabları yaşayandan sonra yeni həyata başlamaq, öv-

lad gözləmək çox həyəcanlı məqam idi, əslində, bütün bu dil 

öyrənmək,  əsər  tərcümə  eləmək  Hans  Günterdən  ötrü  o 

həyəcanı boğmaq, başını qatmaq fürsətiydi.

  Az  qala,  hər  gün  Mənsur  ibn  Muhammədi  görürdü:  o 

gözlərini-dişlərini  ağardıb  gülümsəyir,  əlini  tələm-tələsik 

paltarına silib uzadır, axırda da razılığını bildirirdi:

---

247

 “Qurban, siz yaxşı insansınız, Allah mütləq qapınızı aça-

caq”. 

 Bəzən də nahara çıxanda oğlu Səidin ona yemək gətirdiyini 

görürdü.  Oğlan  da  iri  qara  gözlərini  parıldada-parıldada 

gülümsəyir, atasının böyrünə qısılırdı.

 “Bunu oxut, – bir dəfə dedi, – Səid xoşbəxt deməkdi, qoy 

xoşbəxt və abırlı həyat yaşasın”.

 “Eh, müsyö, – Mənsur ah çəkdi, – eşitdiyimə görə, sən uni-

versitet bitiribsən, böyük vəzifədə işləyibsən. Allah məsləhət 

biləndə təhsilə-filana baxmır, qurban!”

 Düz sözə nə deyəsən? Hacı Zeynalabdin heç düz-əməlli 

qol  da  çəkə  bilmirdi. Amma  indi  İstanbulun,  Parisin,  Berli-

nin... küçələri nüfuzlu universitetlər bitirmiş abırlı adamlarla 

doludu...

 

***

  Yeni  il  qabağı  maaşını  alıb  Mir Abdullaya  baş  çəkməyə 

gedəndə  qardaşını  evdə  tapmadı.  Ev  sahibəsinin  verdiyi 

xəbər  kədərliydi:  Mirabdullanın  xəstəliyi  şiddətlənmiş, 

həkimlər  ona  cənubda,  dəniz  sahilində  müalicə  olunmağı 

məsləhət görmüşdülər, bir az bank müdiriyyətinin, bir az da 

dostlarının yardımı sayəsində pul düzəldib Kanna getmişdi, 

qardaşına ordan məktub yazacaqdı.

 Zərbə amansız idi; bu vəziyyətdə Mirabdullanın başına bir 

iş gəlsəydi, neyləyəcəkdi? Çarəni Ceyhun bəyə üz tutmaqda 

gördü.  Ceyhun  bəy  özünü  tox  saxlasa  da,  vəziyyətinin 

xoşagələn olmadığı görünürdü.

 “Səbir eləməkdən başqa çarə yoxdu, – dedi, – ümidvaram 

ki, Miri bir neçə aya sağalıb geri dönər. Mən də hey fikirləşirəm, 

görüm onun üçün neyləyə bilərəm”.

  “Qardaşımın  bu  halındasa  Əlimərdan  bəy  yardım  əlini 

uzada bilər”, son ümidini dilə gətirdi.

  “İnanmıram,  –  Ceyhun  bəy  başını  buladı,  –  Əlimərdan 

bəyin çətinliklərindən xəbərim var. Bir çətən külfət saxlayır, 

---

248

heç yerdən gəliri yoxdu, üstəlik, Məmməd Əmin bəy də İs-

tanbulda  mühacirət  mərkəzi  yaradıb,  məcmuə  çıxarmaq 

istəyir, pul axtarır, bu barədə Əlimərdan bəyə də məktub ya-

zıb, amma bir neçə yüz frank göndərməyə belə çətinlik çəkir. 

Bu  səbəbdən  də  Sən-Klüdə  daha  sadə  mənzilə  köçməyə 

məcbur olub”.

 Əlbəttə, Ceyhun bəyin dedikləri həqiqət ola bilərdi, bütün 

bunlarsa qardaşını itirmək qorxusunu qəlbindən çıxarmağa 

bəs  eləmədi.  O  günlərdə  Hansla  başlarını  qatdıqları 

məşğuliyyət olmasaydı, yəqin ki, ürəyi tab gətirməzdi. Tək 

qalanda papirosun acı tüstüsünü ciyərlərinə çəkə-çəkə tale-

yin ona niyə dönük çıxdığı barədə düşünürdü. Cəmi iyirmi 

üç yaşında ata, ana, qardaş itirdi, ailəsi yurdundan-yuvasın-

dan  pərən  düşdü,  ömrünün  ən  gözəl  günlərində  nakam 

sevgilər yaşadı, otuz üç yaşında ideallarının darmadağın ol-

duğunu gördü, artıq otuz səkkiz yaşı var, qürbətdə həyatın 

ehtiyaclarını  yaşayır,  üstəlik,  qardaş  itkisinin  qorxusunu 

çəkir.

 Mir Abdulladan iki ay sonra məktub gəldi. Yazmışdı ki, 

təlaşa düşmə, səhhətim xeyli yaxşılaşıb, həkimlərin dediyinə 

görə, bir neçə ay istirahət eləsəm, xəstəliyin əlamətləri tamam 

ötüb-keçəcək; yazmışdı, bankın müdiriyyətinə, başqa bir neçə 

yerə müraciət eləmişəm ki, yardım göstərsinlər, inşallah, bir 

çıxış yolu tapılar; yazmışdı, səndən, bir də bacılarımdan ötrü 

çox  darıxdım,  fikirləşirəm,  mən  sağalandan  sonra  Bakıya 

məktub  yazaq,  Vətənə  getməyə  izin  istəyək,  yəqin  səsimizi 

eşidərlər. Bunları göz yaşları içində oxudu, qət elədi ki, qar-

daşı  dediyi  kimi  də  eləyəcək,  hələ  yalnız  Mirabdullanın 

səhhəti barədə fikirləşmək lazımdı.

 Üç həftə sonra Mir Abdulladan daha bir məktub aldı. Bu 

dəfə  qardaşının  yazdıqlarında  ümidsizlik  çaları  çox  idi: 

müraciətlərinə cavab gəlməmişdi, hətta Əlimərdan bəy belə, 

məktubunu  sükutla  qarşılamışdı.  Hökumət  sanatoriyasına 

yerləşmək  ümidi  boşa  çıxmışdı,  üstəlik,  müalicə  olunduğu 

---

249

“Pireney  dağları”  sanatoriyasından  da  bayıra  atmışdılar. 

Birtəhər  özünü  Po  şəhərinə  çatdırmış,  amma  pulu  tükən-

diyindən  küçələrdə  sərgərdan  qalmışdı.  Axır  ki,  şəhərin 

bələdiyyəsinə üz tutub, xəstəxanalardan biri gündə on səkkiz 

franka müalicə eləməyə razı olub, onu beşinci mərtəbədəki 

soyuq  otaqda  yerləşdiriblər.  Biçarə  yenə  Əlimərdan  bəyə 

məktub yazmış, amma bu dəfə də cavab almamışdı. Yazdığı-

na görə, Parisdəki həmvətənləri Əlimərdan bəyin hardansa 

yardım aldığını söyləyirlər, bəlkə ağız açsa, bir faydası oldu.

  Bütün  bunları  Hansa  danışdı,  o  da  izin  almaq  üçün 

müdiriyyətdən xahiş elədi.

 “Allahın nəzərdə tutduğu yolu səfeh adam qorxuyla, cəsarətli