Neriman Qurban indd

mamçıya pul verdiyini xatırlayırdı), ya axşam əmir həzrətləri və 

müşavirilə söhbətdən, əlbəttə, həm də kiçik ziyafətdən sonra 

gəlib  yorğunluqdanmı,  gərginlikdənmi  yatağına  daş  kimi 

yıxılandan sonra oğurlamışdılar. Hücrənin qapısını bağlayıb-

bağlamadığı yadında deyildi, hər halda, belə bir əhvalat baş 

veribsə, deməli, bağlamayıb, ya da soyğunçular qapını səssiz-

küysüz açmağı bacarıblar.

---

260

 Qismətindən, oğrular doktor Veysmanın adamı vermiş əlli 

min  markalıq  çeki,  görünür,  lazımsız  kağız  parçası  sayıb 

götürməmişdilər.  Olan-qalan  qiymətli  əşyasını  –  cib  saatını 

satıb piyada Dəməşqə gedən karvana qoşuldu: artıq bu yolun 

yolçusudusa,  onu  gözləyən  çətinlikləri  də  irəlicədən  gör-

məlidi:  gələcəkdə  bəxtinə  bu  cür  səfərlər  çox  çıxacaq,  belə 

şeylərə indidən hazır olmalıdı. Yolda araba, fayton, ya dəvə 

karvanı  rastlaşar,  ya  da  avtomobillə  gedən  bir  Allah  bən-

dəsinin  rəhmi  gəlsə,  ayağını  yerdən  götürər.  Yükü  cəmi-

cümlətanı bir dəst dəyişəkdən, bir-iki kitabdan, kağız-kuğuz-

dan ibarətdi.

 Həmin səfərdə başına gələn bir əhvalat sonralar heç vaxt 

yadından  çıxmayacaqdı.  Yolüstü  müsafirxanaların  birində 

gecələmək  üçün  dayandılar,  Leopold  Veys  ümumi  hücrədə 

özünə  güclə  yer  tapa  bildi.  Dörd  nəfər  idilər.  Üzbəüzdə 

çömbəlib  oturan  bədəvi  dəstərxanını  döşəməyə  sərdi,  ağır-

ağır ayağa qalxıb pəncərəni açdı. Sifəti qaraşın idi, cizgiləri 

aydın sezilirdi. Bədəvi əlini uzadıb bayırdan bir kökə götür-

dü, bölüb yarısını Leopolda uzatdı. Leopold təəccüblə onun 

üzünə baxdı. Bədəvi gülümsədi:

 “Tafaddal”.

 Leo artıq bu sözün mənasını bilirdi, bədəvi “buyurun” de-

yirdi. Kökənin yarısını alıb başını tərpətməklə təşəkkür elədi.

  Bədəvi  sözləri  boğazında  qaynada-qaynada  nəsə  dedi. 

Hücrədəki yol yoldaşlarından biri almanca bilirmiş, bədəvinin 

dediklərini tərcümə elədi:

 “Deyir, siz də yolçusunuz, mən də yolçuyam. Mənim yo-

lumla sizin yolunuz eynidi”.

 Leopold mütəəssir oldu: bu səhralar övladı Allah adamı-

dı, Onun məsləhət bildiklərini eləyir, hamını da buna borclu 

sayır.

  ...Dəməşqdə  çox  ləngimədi,  karvanlara  qoşuldu,  atlarla, 

arabalarla, faytonlarla Konyaya, Bursaya, ordan Konstantino-

pola  çatdı.  O  günlərdə  təkcə  şəhər  yox,  bütün  məmləkət 

---

261

dəyişiklik havası yaşayırdı: müttəfiq qoşunları çəkilib getmiş, 

Cümhuriyyət elan olunmuş, millətçilər hökumət qurmuşdu-

lar. Leopold Veys bu məqamda Konstantinopolda, indi hamı-

nın  adlandırdığı  kimi,  İstanbulda  olmasını  da  taleyin  lütfü 

sayırdı.

 Almaniya  konsulluğunda  vəziyyəti  uzun-uzadı  araşdırı-

landan, “Frankfurter Zeitunq”un redaksiyasına teleqram vu-

rub  müsbət  cavab  alandan  sonra  şəxsiyyətini  təsdiq  eləyən 

sənəd  verdilər.  “Şərq  ekspressi”nə  əyləşəndə  Leopold  Veys 

artıq  Vyanada  qatardan  düşəcəyini  bilirdi.  Üç  ildən  bəri 

görmədiyi  atasıyla  münasibətlərini  qaydaya  salması  bu 

səfərin  uğursuzluğunu  unutmağa  kömək  eləyərdi.  İrəlidə 

təxirəsalınmaz işləri vardı, bəlkə də sonralar belə fürsət bir də 

əlinə keçməyəcəkdi.

 Atası, əlbəttə, Leopoldun qəzetçilikdə qazandığı uğurlar-

dan xəbər tutmuşdu, hələ Şərq reportajlarından bəzilərini də 

oxumuşdu. Hələ oğlunu ciddi sənət sahibi görmək istəsə də, 

deyəsən, artıq gerçəkliklə barışmışdı: nə olar, əgər Leopold 

bu  sahədə  özünü  təsdiq  eləmək  istəyirsə,  qoy  belə  olsun, 

amma ailəsinə və millətinə mənsubiyyətini unutmasın.

 “Səni bir də görəcəyimi düşünmürdüm, – görüşəndən, üç 

il  ərzində  olub-keçənlərdən  xəbər  tutandan  sonra  Akiva 

kövrək  səslə  dilləndi.  –  Bilirəm  ki,  daha  Vyanada  yaşamaq 

fikrində deyilsən”.

 “Görməli işlərim var, – Leopold üstüörtülü danışdı. – Dün-

yada maraqlı hadisələr bəxş verir, belə vaxtda mən Vyanada 

oturub qala bilmərəm”.

  O,  payız  günündə  atasıyla  vidalaşıb  Frankfurta  yola 

düşəndə  bir  daha  Vyanaya  qayıdacağını,  atasını  görəcəyini 

dəqiq bilmirdi. Zamanın axarına qoşulub gedirdi, harda da-

yanacağını taledən başqa kimsə bilməzdi...

---

262

***

  Frankfurtda  çox  duruş  gətirə  bilmədi.  Əlbəttə,  qəzetin 

rəhbərliyi onun başına gələn hadisədən təəssüfləndi, amma 

bacarıqlı oğlanı əldən buraxmamaq üçün daha yaxşı şərtlər 

irəli sürdü, üstəlik, sənədlərini qaydaya salmağa kömək elədi. 

Leopoldsa səbirsizlik göstərir, Berlinə can atırdı. Ən ümidsiz 

vəziyyətində  Elzanın  xəyalıyla  yaşamışdı,  pay-piyada  Əm-

mandan Dəməşqə gedəndə də, Osmanlı məmləkətinin şəhər-

lərindən keçəndə də, kədərli atasının gileylərinə qulaq asan-

da  da  Elzanın  surəti  gözlərinin  qabağından  getməmişdi. 

Üstəlik, müsafirxana hücrələrində, otel otaqlarında, qatarda 

qələmə aldığı səfər təəssüratlarını çap etdirmək fikrindəydi, 

bütün bunları da bir neçə ay ərzində başa çatdırıb yeni səfərə 

çıxmalıydı.

 Əlyazmalarını çapa hazırlamaq, Elzayla ünsiyyətdə olmaq 

bütün  vaxtını  alırdı.  Elzanın  yaşca  böyük,  həm də bir  uşaq 

anası olmasının ondan ötrü əhəmiyyəti yox idi, başlıcası, bir-

birini gözəl başa düşürdülər, Elza da ona əməlli-başlı vurul-

muşdu, birgə lap dünyanın o başına getməyə hazır idi – bü-

tün  bunlar  bəs  idi.  Növbəti  səfərindən  qayıdandan  sonra 

evlənəcəkdilər...

 Frankfurtla Berlin arasında gediş-gəlişləri köhnə dostlarını 

axtarıb tapmağa mane olurdu. Şübhəsiz, Aleksandr Brailovs-

kini,  Şərq  vurğunu  Leo-Əsəd  bəyi  unutmamışdı, 

görüşsəydilər,  yenə  danışdıqlarına  necə  heyranlıqla  qulaq 

asacağını xəyalında canlandırıb gülümsəyirdi. Fikrincə, Leo-

Əsəd bəy dərrakəli oğlan idi, gələcəkdə ondan nəsə bir şey 

çıxacaqdı, çünki arzulamağı bacarır, fantaziyaları hüdudsuz-

du,  üstəlik,  inadkardı,  təsəvvüründə  canlandırdıqlarını 

gerçəkləşdirməyə can atır.

 ...Cəmi üç aydan sonra bütün işlərini yoluna qoymuş, El-

zanın sevgisindən məst olmuş, səfər təəssüratlarından ibarət 

“Qeyri-romantik  Şərq”  kitabını  çap  etdirmiş  Leopold  Veys 

yenə “Şərq ekspressi”nin birinci dərəcəli vaqonundakı yum-

---

263

şaq  kupesində  oturmuşdu,  yol  çantasında  mətbəə  qoxusu 

hələ  çəkilməmiş  kitablarla  yanaşı  Elzanın  bağışladığı  ipək 

köynəklər,  corablar,  cib  dəsmalları,  bir  də  oğlu  Haynrixlə 

birgə çəkdirdiyi şəkli, dodaqlarındasa sevdiyi qadının məs-

tedici  öpüşündən  qalan  şirin  sızıltı  vardı.  Bütün  yolboyu, 

hətta, İstanbul boğazında mindiyi gəmiylə Port-Səidə, oradan 

da Qahirəyə çatanacan o sızıltı çəkilib getmədi.

  ...Elzaya  mümkün  qədər  tez  qayıdacağını  vəd  eləmişdi, 

amma səfəri gözlədiyindən xeyli çox, düz il yarım çəkdi... 

 Qahirədə əl-Əzhar şeyxi Mustafa Əl-Marağiylə həmsöhbət 

oldu, Quranın ilahi ismarışları barədə onun maraqlı şərhlərinə 

qulaq asdı. Yayın əvvəllərindəsə İordaniyaya gedib yenə əmir 

Abdullah  və  Rza  Tofiqlə  görüşdü,  Dəməşqdə,  Beyrutda, 

Trablisdə oldu... 

  Hər  yerdə  nüfuzlu  din  və  elm  adamlarını  tapıb  söhbətə 

çəkdi,  kağıza  köçürüb  Frankfurta  göndərdi.  Amma  o 

söhbətlərində  təkcə  özünə  lazım  olacaq  mətləblər  də  vardı: 

aydan-aya  ərəblərin  milli  xüsusiyyətlərinə,  ərəb  dilinin 

incəliklərinə daha dərindən vaqif olduğunu duyur, adamla-

rın rəğbətini qazanmaq üçün təkcə dil qabiliyyətindən yox, 

maddi imkanlarından da istifadə eləyirdi.

 Elə o vaxt, Hələbdən Deyr əz-Zərə gedəndə Quzey Ərəbis-

tanının  Şəmmar  qəbiləsinin  şeyxi  Zeyd  ibn  Qanimlə  tanış 

oldu. Əlbəttə, qəbilə həyatı yaşamaq, aşağı təbəqəyə mənsub 

adamların  düşüncələrini  öyrənmək,  müşahidələrini  kağıza 

köçürmək gözəl fürsət idi. Leopold Veys qəzetinin oxucuları-

na cəmiyyətin ehtiyac duyduqlarını ötürür, özünə, daha doğ-

rusu, “missiyası”na lazım olanlarsa, yaddaşına həkk eləyirdi.

 Yolları Şərqi Anadoludan, İrandan, Əfqanıstandan keçdi. 

Altı  ay  qaldığı  Əfqanıstanda  puştunlarla,  bəluclarla, 

özbəklərlə, taciklərlə aullarda, torpaq qazmalarda, çadırlarda 

yaşadı... 

 Rastlaşdığı adamlar iyirmi beş yaşlarındakı cavanı səyyah, 

alim, ilahiyyatçı sayıb hörmətlə yanaşır, qibtəylə baxırdılar, 

---

264

bu da Leopoldun xoşuna gəlirdi. Üstəlik, onun İslam haqqın-

da dedikləri adamları heyrətləndirirdi. Heratda cavan quber-

nator  ona  qulaq  asıb  demişdi:  “Siz  ki,  əsl  müsəlmansınız, 

bundan özünüzün də xəbəriniz yoxdu”. 

 Bu isə elə Leopold Veysin can atdığı hədəf idi...

  O  ilin  payızında  Heratdan,  Mərvdən,  Səmərqənddən, 

Buxaradan keçib Daşkəndə çatdı. İdeologiya sarıdan düşmən 

olan bir ölkənin vətəndaşını, üstəlik, sovetlətin əleyhinə yazı-

lar dərc eləyən qəzetin müxbirini sərhəddən asanca buraxma-

ları ona çox təəccüblü gəldi. Daşkənddə qatara əyləşib Mosk-

vaya çatanacan bu sirri çözməyə çalışdı, amma həqiqəti heç 

sonralar da öyrənə bilmədi. 

 Başqa aləmin, başqa quruluşun – sovet dövlətinin paytaxtı 

Moskva onda anlaşılmaz təəssürat oyatdı: rastlaşdığı adam-

lar miskin yaşayışlarını ideoloji təkəbbürlə ört-basdır eləməyə 

çalışırdılar, bu da Leopolda istər-istəməz istehzalı gülüş do-

ğururdu.

  Moskvadan  Frankfurta  gedəndə  bir  şeyi  dəqiq  bilirdi: 

daha həyatının bu mərhələsinə yekun vurmaq lazımdı; artıq 

iyirmi altı yaşına girib, yaşıdlarıyla müqayisədə xeyli həyat 

təcrübəsi var, üstəlik, taleyinə yazılmış missiyayla ciddi məş-

ğul olmaq vaxtı çatıb; bundan ötrü qəzetdəki işinə son qoy-

malıdı, çünki nə qədər sərfəli olsa da, vaxtını çox alır; həm də 

Elzayla evlənmək vaxtı yetişib, rahat həyat tərzi Şərqi və is-

lam dinini daha dərindən öyrənməsinə kömək eləyəcək.

 “Frankfurter Zeitunq”da ondan daha sanballı kitab – yeni 

səfər təəssüratları gözləyirdilər, amma artıq bir yerdə duruş 

gətirmək,  verdiyi  sözü  yerinə  yetirmək  iqtidarında  deyildi, 

Berlinə can atırdı. Onun eşq macərasından xəbərdar olan re-

daktor başının qadına qarışdığını irad tutanda araları açıldı, 

mübahisələri də qəzetlə vidalaşmasına səbəb oldu. 

 Nə olar, Leopold Veys artıq Şərq məsələlərilə bağlı nüfuz 

sahibiydi,  iş  tapmaqda  çətinlik  çəkməyəcəkdi.  Hər  hansı 

qəzetə  məqalələr,  şərhlər,  xülasələr  yazıb  həyatını  təmin 

---

265

eləyəcəkdi.  Həm  də  Elzanın  maddi  ehtiyacı  yox  idi,  ondan 

sevgidən başqa bir şey ummurdu.

 Elzanın gözlədiyi sevgini də artıqlamasıyla verdi, talelərini 

birləşdirməklə  bağlı  onu  çox  dilə  tutmalı  olmadı. Az  sonra 

beş-üç dost-tanışın şəhadətilə evlənib Berlində məskən saldı-

lar. Leopold Veys yazı-pozusuyla yanaşı Geopolitika Akade-

miyasında mühazirələr oxumaq üçün də dəvət aldı. Belə gö-

rünürdü ki, çoxdan arzuladığı sakit həyata qovuşub, bundan 

sonra yaşamında ciddi dəyişiklik baş verməyəcək.

***

  ...Amma  təkcə  özünün  bildiyi  və  məqamını  gözlədiyi  o 

dəyişiklik o ilin payızında baş verdi: Leopold Veys və Elza 

Şeyman müsəlmanlığı qəbul elədiklərini bildirdilər... 

 Leopold bunu dost-tanışlarına doqquz yaşında olan vaxt 

gördüyü yuxuyla izah elədi: o yuxusunda görmüşdü ki, met-

ro qatarında gedir, bir müddət sonra yer üzünə çıxır, ucsuz-

bucaqsız səhrada xaxırdılmış dəvəni, dəvənin belindəki üzü 

niqablı, başı çalmalı, qısaqol əbalı adamı görür, hiss eləyir ki, 

həmin adam onu gözləyir; dinməz-söyləməz qatardan düşüb 

onun tərkinə minir, zamansızlıq içində yol gedir, nəhayət, is-

tisi olmayan, lakin gözqamaşdırıcı işığa rast gəlirlər; bələdçisi 

ilahi  səslə  “Bura  günbatanın  ən  ucqar  şəhəridi”  deyib  onu 

dəvədən endirir.

 Leopold Veys onun Həzrəti Muhamməd olduğunu on yeddi 

il sonra dərk eləyir.

 “Elzayla bir axşam gəzintidən qayıdırdıq, – təəccüblənən 

dost-tanışlarına  deyirdi.  –  Qəfildən  sezdim  ki,  metro  vaqo-

nundakı  adamların  hamısının  sifətində  dərin  və  gizli  əzab 

var. Sezgimi Elzaya söylədim. Elza da adamlara nəzər salıb 

“Elə  bil,  cəhənnəm  əzabı  çəkirlər,  –  dedi.  –  Görəsən,  özləri 

bunu dərk eləyirlərmi?” Mənə elə gəldi ki, bu onların daim 

güzəran dalınca qaçmalarıyla bağlıdı. Evə qayıdanda masa-

nın üstündə açıq qalmış Quranı

 

gördüm, örtüb kənara qoy-

---

266

maq üçün əlimi uzadanda nəzərlərim Təkasür surəsinə sataş-

dı, qəfildən də surənin bayaq metroda gördüklərimi əks et-

dirdiyini sezdim. Deməli, adamlar tamaha, acgözlüyə tapın-

mışdılar,  tamah,  acgözlüksə  onları  heç  vaxt  bu  qədər 

bürüməmişdi;  ifritə  adamların  boyunlarına  minmişdi,  qır-

mancını ürəklərinin başına endirir, onları uzaqlarda işvəylə 

göz  vuran  hədəflərə  doğru  aparırdı.  Quranda  Muhamməd 

Peyğəmbərin  səsindən  daha  güclü,  daha  uca  səs  zamanları 

aşıb insanların qulağına çatırdı. Həmin məqamda hiss elədim 

ki,  islam  dinini  qəbul  eləmək  mənim  taleyimə  yazılıb. 

Düşüncələrimi Elza da bölüşdü”.

 Bir neçə gündən sonra iki şahidlə Berlindəki kiçik müsəl-

man  icmasının  başçısı  olan  tanış  indusun  yanına  getdiyini,