Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

 Simli musiqi alətləri.  Ənənəvi simli musiqi alətlərini  qopuz, saz, tar, kamança, tənbur, 
ud, rübab, çəng və s. ilə təmsil etmişdir. Bununla yanaşı, vaxtilə Azərbaycanda «setar» adlanan 
üçsimli musiqi alətindən də istifadə olunmuşdur. Musiqişünaslar onu tənburun bir növü və sazın 
ulu əcdadı hesab edirlər.
18
  
Simli musiqi alətləri səsləndirmə vasitəsinə görə  yaylı  (kamanəli), barmaq və ya mizrab 
(təzanə) ilə çalınan «dartma» alətlərə bölünür. 
Bunlardan  əlavə, Azərbaycanda yayılmış simli musiqi alətləri sırasında zahiri görkəmi 
etibarilə qanonu xatırladan, həm simli, həm də zərb aləti kimi istifadə olunan santura da təsadüf 
edilir. Santur bir cüt kiçik çubuğun ucunu simlərə toxundurmaqla çalınırmış. Nizami Gəncəvinin 
əsərlərində dönə-dönə  vəsf edilən çoxsimli qanon kimi, santur da sonralar dəbdən düşüb işlək 
əhəmiyyətini itirmişdir. 
Simli musiqi alətlərinin  ən qədim tipoloji növü qopuz  və  tənbur olmuşdur. Xalq çalğı 
alətlərinin bu arxaik növlərinin hər ikisi ilk vaxtlar üçtelli, yəni üçsimli olmuşdur. Sonralar 
zaman keçdikcə xalq içərisindən çıxmış peşəkar çalğıçılar onları təkmilləşdirərək simlərin sayını 
artırmış    və beləliklə  də, çoxsaylı  səs rezonansı  əldə etmək mümkün olmuşdur. Simlərin 
artırılması öz növbəsində onların çanağının, qolunun və sim bağlanan aşıqlığının təkmilləşib 
dəyişməsinə gətirib çıxarmışdır. Bütün bu təkmilləşmələr nəticə etibarilə simli musiqi alətlərinin 
saz, tar, ud, kamança və s. kimi zəngin tipoloji növlərinin yaranması ilə nəticələnmişdir. 
Saz.  Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin  ən məlahətli melodik səs tembrinə malik növü 
olmaq etibarilə öz başlanğıcını qopuzdan alan saz çox böyük təkamül yolu keçmişdir. Saz 
havacatının (zil, bəm, dəm) zənginləşməsi ilə  əlaqədar olaraq sazın simlərinin və  pərdələrinin 
sayı artmışdır. Bu səbəbdən də onun «çanaq» adlanan gövdəsi böyümüş, qolu uzanmışdır. 
Bir qayda olaraq, sazı peşəkar sazbəndlər bağlamışlar. Hər eldə, obada peşəkar sazbəndlər 
çalışırdı. Saz «çanaq», «boğaz», «qol» və «aşıx» adlanan qulaqcıqlar olmaqla, quruluş etibarilə 
dörd hissədən ibarət yonulub hazırlanmışdır. Ölçüsündən asılı olaraq ona 5-6 ədəddən 10-15 
ədədə  qədər «tel» adlanan sim qoşulur. Simləri bağlamaq üçün, saz çanağının arxasına 

---

 
31
buynuzdan düzəldilmiş ürək formalı  xırda  «nal», onun qolunun  baş hissəsinə isə  «aşık»lar 
keçirilir. Simləri nizama düzüb sazın üst səthindən bir qədər aralı saxlamaq üçün çanağın arxa 
tərəfinə  və qolun «aşıxlığ»ına  xərək  bərkidilir. Mal buynuzu və ya xırda taxta parçasından 
kərtlənib düzəldilən xərək simlərin səslənən hissəsinin uzunluğunu məhdudlaşdırmaqla yanaşı, 
onların səs ehtizazını çanağa ötürür və beləliklə  də, səsi gücləndirməyə xidmət edir. Bütün 
bunlardan  əlavə, müxtəlif tembrdə  səs rezonansı yarada bilmək üçün sazın qoluna qoç 
bağırsağından düzəldilmiş 10-14 ədəd «pərdə» bağlanır. Sazın bəm və ya zil çalınmasından asılı 
olaraq, onlar baş pərdə, orta pərdə, şah pərdə, yastı pərdə, ayaq pərdə və beçə pərdə olmaqla 
bir-birindən fərqləndirilir.  
Sazın çanağı, adətən, damarları çox sıx olan, elə bu səbəbdən də yüksək səs rezonansı 
yarada bilən tut ağacından yonulub hazırlanır. Sazın çanağı 3-4 mm qalınlığında  əymə 
«qabırğa»lardan quraşdırılıb bağlanır. Bunun üçün əvvəlcə yaş tut ağacından arxa tərəfi enli, 
qabağa doğru tədricən nazilib trapez forması  kəsb edən qabırğalar yonulub hazırlanır, son-ra 
onlar «əymə» adlanan metal qəliblər vasitəsilə  əyilib müvafiq görkəmə salınır. Qabırğaların 
elastikliyini artırmaq üçün əvvəlcə onlar qaynar suda «bişirilib» kövrəkliyi azaldılır. Daha sonra 
onların hər birini azca əyib müvafiq qəlibə bağlayır və bir neçə gün belə vəziyyətdə saxlayırlar.  
Sonra sarğını açıb əymə bucağını bir qədər də daraldır və qabırğanı qəlibə yenidən sarıyırlar. Bu 
əməliyyatı bir neçə dəfə təkrar etməklə çanağı əmələ gətirəcək qabırğaların hər biri əyilib lazımi 
həddə çatdırılır və kölgə yerdə qurudulur. 
Növbəti mərhələdə qabırğa əymələri sumbata kağızı ilə sürtülüb hamarlanır və ağız-ağıza 
düzülür. Bir qayda olaraq, əymələrin ensiz qabaq başı sazın qövsvari formalı «boğaz»ına, enli 
arxa hissəsi isə çanağın «daban taxtası»na ağac çüy vasitəsilə bərkidilir. Bundan əlavə, çanağın 
2-3 yerindən qabırğa əymələri məftil «badaq»lar vasitəsilə bir-birinə tikilir. 
Sazın qolu qoz ağacından yonulub müvafiq formaya salınandan sonra  onun «aşıxlıq» 
adlanan kəlləsində matqab vasitəsilə müvafiq sayda deşiklər açılır və həmin deşiklərə taxtadan 
düzəldilmiş «aşıx» (qulaq) keçirilir. Qolun arxa ucu azca kərtlənib yonulandan sonra ağac 
yapışqanı vasitəsilə çanağın «boğaz»ına yapışdırılır. 
Saz çanağının üstü nazik (2-3 mm) taxta lövhə ilə qapanır. Sazın üzlüyü ağac yapışqanı ilə 
çanağın üst kənarlarına yapışdırılır. 
Ölçüsündən asılı olaraq «tavar», «orta» və «cürə» olmaqla, sazın müxtəlif növünə təsadüf 
edilir. 
Saz gilənar ağacının qabığından düzəldilmiş elastik təzanə vasitəsilə çalınır.  
Simli alətlərin digər tipoloji növləri də quruluş və çalğı prinsipi etibarilə sazı, yaxud onun 
əcdadı sayılan tənburu xatırladırdı. Bunların arasında başlıca fərq çalğı alətinin çanağının və 
aşıxlığının forma və quruluşunda, simlərin sayında, qismən də çalma üsul və vasitələrində nəzərə 
çarpır. Məhz bu səbəbdən də xalq çalğı alətlərinin ifaçıları çox vaxt «sazəndə» adlanır. 
Tar – müsəlman ölkələrində geniş yayılmış simli müsiqi aləti olsa da, Azərbaycan tarı 
təkmillik səciyyəsinə görə onların hamısından seçilir. 
Sazdan fərqli olaraq, tarın çanağı bütöv kötükdən, həm də iki gözdən ibarət yonulub 
hazırlanmaqdan  əlavə, onun çanağının üzü taxta lövhə vasitəsilə deyil, kamançasayağı balıq 
dərisi və ya mal ciyərinin pərdəsi ilə örtülür. 
Tarın qolunu çanağa düzgün oturtmaq üçün bala çanağın içərisinə xüsusi dayaq taxtası 
bərkidilir. 
Tar qolunun aşıxlığı da formasına görə sazdan və digər simli alətlərdən fərqlənir. Onun 
aşıxlığı düzbucaqlı qutunu xatırladır. 
Üzərinə müxtəlif səs rezonansına malik simlər düzülmüş tar mal buynuzundan yonulmuş 
mizrab vasitəsilə səsləndirilib ehtizaza gətirilir.  
Simli alətlərin ikinci qrupuna «kəmanə» adlanan yay vasitəsilə, sürtmə yolu ilə çalınan 
alətlər (kamança, tənbur, rübab) daxildir. 
 Kamança – simli musiqi alətləri içərisində çanağının kürəvi formada olmasına, qolunun 
pərdəsiz qalmasına və nazik çubuğa bağlanmış bir çəngə at saçağından hazırlanmış  kamanə 
vasitəsilə çalınma üsuluna görə seçilir. Kamança çalınma tərzinə görə  də  fərqlənir. Sinədə 
çalınan saz və tardan fərqli olaraq o, sol qıçın üzərində, «şiş» adlanan ucu düyürcəkli xüsusi 

---

 
32
metal mil vasitəsilə dik tutulur və kamanənin köməyi ilə  səsləndirilir. Son dərəcə  təsirli səs 
tembrinə malik olan kamança lirik musiqi növlərinin ifasında xüsusilə gözəl təsir bağışlayır.
19