1.3.
Şumer Türkləri
“Tufan”dan sonra İkinci Böyük Turan mədəniyyətinin Yaxın Şərqdə ən
ön
əmli davamçısı Şumer Türkləri olmuşdur. Şumer Türklərinin yaratdığı
böyük m
ədəniyyət “Tufan”dan sonrakı bütün bəşər mədəniyyətinin ideya
qaynağı olmuşdur.
Şumerlər haqqında tarix elmində iki əsas ehtimal var. Bunlardan biri
ondan ibar
ətdir ki, Şumerlər ən əski çağlardan Mesopotamiyada yaşayan yerli
(avtoxton) xalqdır. İkinci ehtimala görə Şumerlər Mesopotamiyaya başqa
yerd
ən gəlmişlər. Dünya şumerşünaslarının əksəriyyəti bu ikinci ehtimalı əsas
götürürl
ər ki, biz də bunu həqiqətə daha uyğun hesab edirik. Belə ki, bu
şumerşünasların gəldiyi son nəticə bundan ibarətdir ki, “Tufan”dan sonrakı ən
q
ədim mədəni insan məskəni Çayhun (Amu-Dərya və ya Öküz) və Sayhun
(Sır-Dərya və ya İnci) çaylarının hövzəsi, Aral gölünün ətrafı və Turan ovalığı
olmuşdur. “Tufan”dan sonra dünyada mədəniyyət ilk dəfə Türküstandan
X
əzər dənizinin sahillərinə qədərki ərazilərdə mərkəzləşmiş və buradan başqa
ərazilərə yayılmışdır. Bunu nəzərə alan tədqiqatçılar göstərirlər ki: “Bir
vaxtlar “Tarix Şumerdən başlayır” deyildiyi halda indi “Tarix Orta Asiyadan-
Turandan başlayır” deməyi tarix elmi bizdən tələb edir. Bu ilk mədəniyyət
m
ərkəzinin (Türküstan nəzərdə tutulur-A.M.) yaranma və varolma tarixi
eradan qabaq X-VI minillikl
ərə aid edilir. Dünyanın ikinci qədim
m
ədəniyyətinin toplandığı mərkəz Xəzərin qərb sahillərindən başlayaraq qərbə
~ 37 ~
doğru Kür-Araz ovalıqları, Qızılüzən boyu və Urmiya gölü ətrafını əhatə edir.
Bu m
ədəniyyətin yaranma və varolma tarixi eradan qabaq VII-II minilliklərə
dayanır. Tarix baxımından Şumer üçüncüdür. Dəclə və Fəratın hövzəsi və
yuxarı axını, Partaq (Zaqros) dağlarının qərb ətəklərindən Ərəbistan səhrasının
şimal-şərqinədək olan ərazini əhatə edir və eradan öncə IV-II minilliklərə
bağlanır” (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Əbülfəz Elçibəy, Bütöv Azərbaycan
yolunda, ikinci n
əşr, Bakı 2004, səh. 23-24).
M
əşhur ingilis alimləri Q.Çaydl və S.Lloyd daha da irəli gedərək
göst
ərirlər ki: “Turanlılar təxminən on, on iki min il bundan əvvəl səfalı,
b
əhrəli Dəclə və Fərat çayları hövzəsində məskən salıb ətraflarında yaşayan
saysız-hesabsız vəhşi qəbilələrin heyrətli nəzərləri altında dünya
sivilizasiyasının səhərini açdılar. Dünyada ulu bir mədəniyyətin məşəli alışdı.
Bu işıq ehtiyacı daxildən gəlirdi və çox çəkmədi ki, qoca Asiyanın münbit
torpaqlı hər guşəsində işıq adaları şölələndi” (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax:
Q.Çaydl, Drevneyşiy Vostok v svete novıx raskopok, Moskva 1956, səh. 252-
256; Seton Lloyd, Reki blizniçi, Moskva 1972, s
əh. 16).
T
ədqiqatçılar ilk şəhər dövlətlərinin və ən başlıcası, ilk yazı
m
ədəniyyətinin Şumerlərə aid olduğunu nəzərə alaraq Şumerləri dünya
m
ədəniyyətinin yaradıcıları hesab edirlər. İlk yazı mədəniyyətinin Şumer
Türkl
ərinə aid olduğunu irəli sürən tədqiqatçılara görə, Şumerlərdən bu
əlifbanı əxz edən Finikiyalılar ticarət əlaqələrində olduqları sami xalqlara,
Yunan v
ə Latınlara aparmış, Latın, Yunan, İbrani və Ərəb əlifbaları da Şumer
əlifbası əsasında yaradılmış, sonradan Latın əlifbası əsasında Alban
(Az
ərbaycan), Qrobar (Hay), Kartli (Gürcü) və Kril (Rus), Ərəb əlifbası
əsasında isə qədim Soğdi və Uyğur əlifbaları yaradılmışdı (Seçmələr bizimdir-
A.M. Bax: Ahmet Cavat, Alfabenin menşei, En eski Türk yazısıdır, İstanbul
1933).
Öz qaynağını qədim Günəş İmperiyasının “Müqəddəs sirlər”indən alıb
dünyaya yayan, Ceyms Çörcvordun “Böyük Uyğur İmperiyası” adlandırdığı
Böyük Turan İmperatorluğunun təfəkkürünün məhsulu olan, bəşəriyyətin ulu
ata v
ə anası sayılan An (Göy) və Ki (Yer) düşüncəsi əsasında yaranan
“Bilg
əmiş” (“Qılqamıs”) dastanındakı motivlər sonrakı dini kitablara da
keçmiş, Bibliyada “Adəm və Həvva” şəklində öz əksini tapmış, Şumerlərdən
sonrakı bütün Şərqin və Qərbin bir sıra xalqları bu dastanın güclü təsiri altında
olmuşlar. Belə ki, An və Kinin nigahından Enli və Enki doğulmuş, Adəm və
H
əvvadan da Habil və Qabil dünyaya gəlmişdir. Deməli, ilk qaynağını
“Müq
əddəs sirlər”dən alan “Bilgəmiş” dastanındakı “Nuh tufanı”, “Novruz
Bayramı”, “Qurban Bayramı”, od, torpaq, su və havadan ibarət həyat anlayışı
~ 38 ~
v
ə s. kimi məsələlər də Şumer təfəkkürünün məhsuludur. Ümumiyyətlə,
Şumerlərin mədəniyyəti qədin Turanlıların dini-etik görüşlərinin, fəlsəfi
baxışlarının, bədii fikir dünyasının davamıdır. Deməli, qədim Turanlılarla
Şumerlərin, Şumerlərlə sonrakı Türklərin eyni inam fəlsəfəsi daşıması onların
eyni kökü paylaşmalarına bariz sübutdur. Belə ki, bizim eranın VI əsrinə aid
Elt
əriş Xaqanın şərəfinə həsr edilmiş kitabədə Göy Türk Xaqanı Qapağan
Xaqanın dilindən belə bir fikir həkk olunmuşdur ki: “Mən, Qapağan Xaqan,
Elt
əriş Xaqanın elində tərbiyə aldım. Bu eli (El qədim Türklərdə “Dövlət”
anlamında işlədilmişdir. Bax: Prof. Dr. Laszlo Rasonyi, Tarihte Türklük,
Ankara 1971, s
əh. 61) mənim 65 ulu babalarım yaratmışlar” (Bax: Malov,
S.E., Pamyatniki drevnetyurkskiy pismennosti Monqolii i Kirqizii, Moskva
1959, s
əh. 7-10).
Bir çox t
ədqiqatçılar haqlı olaraq təsdiq edirlər ki, Babilistana gələn
xalq (Şumerlər nəzərdə tutulur-A.M.) özü ilə çox yüksək mədəniyyət də
g
ətirmişdilər. Şumer Türkləri dünya mədəniyyətinə möhtəşəm tikililər, Eridu,
Ur, Uruk, Laqaş, Şurrupak, Adab, Nippur, Kiş və s. kimi əzəmətli şəhərlər, ilk
s
əsli yazı sistemi, ilk nəzmlə yazılmış qəhrəmanlıq epopeyası, ilk kitabxana,
ilk kitab kataloqu, yeddi notlu septatonik musiqi s
ənəti, suvarma kanalları,
əkinçilik mədəniyyəti, ilk iki palatalı parlament, ilk tarixçi, ilk ədəbi abidələr,
ilk mat
əm nəğmələri, heyvanlar haqqında ilk təmsillər toplusu və s. bəxş
etmişlər (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Kramer S.N.Tarih Şumerle başlar,
Ankara 1990). Şumer Türklərində məktəblər, dərsliklər, müəllimlər, mirzələr,
katibl
ər olmuş, bu mirzə və katiblər onlarla gil lövhələrdən ibarət kitablar,
kitab
ələr, elmi və rəsm əsərləri vücuda gətirmişlər. Bütün bunlarla yanaşı
Şumerlər dünya mədəniyyəti tarixində ilk hüquqi qanunların, mülkü
s
ənədlərin, dini və kosmoqonik təfəkkürün də yaradıcısı hesab olunurlar.
Q
ədim Şumerlərdə hökmdarlar və qanunvericilər Kainatla dövləti ayrılmaz
hesab etmiş, ona görə də öz hakimiyyətlərinin və qanunlarının İlahi xarakter
daşıdığını irəli sürmüş, bütün insanları və hətta canlı və cansız varlıqları,
T
əbiətin əşya və hadisələrini də dövlətin bir üzvü hesab etmişlər. Onlar
mövcud Göy cisiml
ərini və Təbiət hadisələrini müqəddəsləşdirərək Allah
s
əviyyəsinə qaldırmış (Göy Allahı Anu, Tufan Allahı Enlil, Şər Allahı Marduk
v
ə s.), kosmik dövlətlərində ümumi yığıncağı “Allahların müşavirəsi” hesab
etmiş, ona görə də özlərini Allahların yerdə iradəsini həyata keçirdiklərini irəli
sürmüş və bununla da öz hakimiyyətlərinin İlahi xarakter daşıdığını
əsaslandırmağa çalışmışlar (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Yusif Rüstəmov,
Siyasi-hüquqi t
əlimlər tarixi, Bakı 2000, səh. 25-26).
~ 39 ~
Şumerlər “6-lıq və 10-luq sistemi ilə əks olunan riyazi hesablamaların,
astronomiya v
ə astrologiya elminin təməlini qoymuş, 6 Göy, 10 Yer rəqəmi
olmaqla bu r
əqəmlərin hasil nəticəsi kimi 60 saniyəni bir dəqiqəyə, 60
d
əqiqəni bir saata, sutkanı 24 saata bölmüş, çevrəni 360 dərəcəyə, buradan da
qapanmış çevrənin ilin 360 günə bərabərliyini ilahiləşdirmiş, çevrənin tam
qapanması üçün 5 günü nə köhnə, nə də təzə ilə aid etməklə bayram günləri
saymışlar” (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Arif Əliyev, Şumer dastanları,
Bakı-AzAtaM-2008, səh.3).
Şumerlər ən müqəddəs bayram olan Yeni il-Novruz bayramını yazın
g
əlişi şərəfinə qeyd etmiş, yeni ilin birinci ayı olaraq Mart ayını qəbul
etmişlər. Şumerlərin təfəkkürünün məhsulu olan bu müqəddəs bayramı bizim
eraya q
ədər bütün dünya xalqları qeyd etmişlər. Tədqiqatçılar göstərirlər ki, bu
bayram Romalılar tərəfindən 2000 (iki min) il bundan əvvəl qəbul edilmiş
“dövrümüzün t
əqvimində də öz izlərini qorumaqdadır. Belə ki, günümüzün
t
əqvimində...sentyabr-septem (yeddinci), oktyabr-okto (səkkizinci), noyabr-
novem (doqquzuncu), dekabr-
dekem (onuncu) aylar olaraq Şumer yaddaşını
qorumaqdadır” (Bax: Arif Əliyev, göstərilən əsər, səh. 4).
T
ədqiqatçıların fikrincə, Şumerlər 12 bürc haqqında ətraflı bilgiyə sahib
olmuş, bürcləri heyvanların müqəddəsləşdirilmiş ruhları şərəfinə
adlandırmışlar. Şumerlərin təfəkkürünün məhsulu olan Göy cisimləri haqda
ilk elmi n
əzəriyyələri, Günəş sisteminə daxil olan 9 planetə qarşı bu gün belə
elm
ə məlum olmayan əlavə 2 Göy planeti haqqında ətraflı məlumata malik
olmaları (Amerika alimi Sitçin) Şumerlərin yerxarici sivilizasiya haqqında
bilgiy
ə sahib olmalarını göstərir.
“H
ələ 5 min il bundan öncə Şumer həkimləri gözdə mürəkkəb cərrahi
əməliyyatlar apararaq mirvari suyunu götürmək iqtidarında olmuşlar. Şumer
xalqının bəşəriyyətə bəxş etdiyi bu zəngin miras yalnız dünyəvi elmlər,
inc
əsənət nümunələri ilə məhdudlaşmamış, onlar həm də fəlsəfi fikirlərin,
əsasən də mənəvi saflığın təməli olan inam mədəniyyətinin əsaslarını
yaratmışlar” (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Arif Əliyev, göstərilən əsər, səh.
5).
Şumerlərə görə yer kürəsinin ilk insanı Yer qızı Qarabaşla Göy Mələyi
Elinin tör
əməsidir. Bu fikir sonradan Bibliyaya da siyarət etmiş, region
ölk
ələrinin mif və əfsanələrində də əks olunmuşdur. Şumer təfəkkürünə görə
El insanlığın ilk atasıdır. Bibliya və ondan sonrakı dini kitablarda insanların
“Kökü torpaq olmaqla bir ata v
ə anadan yaradılması” fikri də onlardan min
ill
ərlə öncə Şumer Türkləri tərəfindən irəli sürülmüşdür.
~ 40 ~
Şumerlər Yer planetinin yaradıcısını da tək Tanrı olmasını Bibliyadan
min ill
ərlə öncə söyləmişlər. Şumerlərə görə Tanrı yer üzündəki şahlığı Tanrı
əsilli, Tanrı sifətli, Tanrı kökənli yer övladına etibar etmişdir. Şumerlərin
t
əfəkkürünün məhsulu olan bu fikir sonradan Bibliya və digər dini kitablara,
h
əmçinin region ölkələrinin mif və əfsanələrinə də siyarət etmişdir. Məşhur
Şumerşünaslardan S. N. Kramer və M.S. Belinkiy elmi şəkildə sübut etmişlər
ki, Bibliyadakı Nuh daşqını, Adəmin torpaqdan, Həvvanın isə onun
qabırğasından yaradılması, Habillə Qabilin ədavəti və bir sıra çoxsaylı
m
əsələlər heç də Yəhudilərə Allah müjdəsi və Yəhudi təfəkkürünün məhsulu
olmayıb Şumerlərdən əxz edilmişdir. Ona görə də Bibliyanın səmaviliklə heç
bir
əlaqəsi yoxdur. Bibliyada göstərilən mif, rəvayət, nağıl və təmsillər də
Allah müjd
əsi olmayıb qədim Yəhudilərin Şumerlərdən eynilə mənimsəyib
köçürdüyü v
ə əlaqədə olduğu müxtəlif xalqların təfəkkürünün, yaradıcılığının
m
əhsuludur. Görkəmli alim D.Q.Reder göstərir ki: “Bibliyanın nəinki
s
əmaviliklə, hətta Yəhudilərin iddia etdikləri qədimliklə də heç bir əlaqəsi
yoxdur. Bibliya eradan
əvvəl 589-586-cı illərdə Babil əsirliyi zamanında
y
əhudi kahinləri tərəfindən Şumer mifləri əsasında tərtib edilmiş bir kitabdır”
(Bax: Literatura drevneqo Vostoka, Moskva 1971).
Y
əhudilərin “Peyğəmbər” adlandırdıqları şəxslər “Şumer miflərinin
sujetl
ərini Bibliyaya daxil edərkən elə kobud səhvlərə yol vermişlər ki, məna
v
ə sujet dolğunluğu tamamilə itmiş, anlaşılmaz hala salınmışdır. Yalnız
minillikl
ər keçdikdən sonra insanlığın rəhmətini qazanmış insanların
f
ədakarlığı nəticəsində Şumer mədəniyyətinin özəllikləri açılmışdır. Eyni
zamand
a Bibliyanın müqəddəsliyi haqda formalaşmış, onun səmaviliyini
əsrlər boyu qeyd-şərtsiz qəbul edən fikirlər tamamilə darmadağın olmuşdur”
(Seçm
ələr bizimdir-A.M. Bax: Arif Əlyev, göstərilən əsər, səh. 32).
Şumerlər elmin hələ uzun müddət sonralar açdığı və hələ bu gün də aça
bilm
ədiyi bilgilərə sahib olmuşdular ki, bütün bunları da onlara Tanrı
adlandırdıqları varlıq öyrətmiş, Tanrının onlara bəxş etdiyi bu bilgiləri gil
kitab
ələrə köçürmüş, gələcək nəsillərə ərmağan etmişlər. Şumerlərin
davamçıları olan Akkadlar, Assurlar, Babillər, Xetlər, Arameylər sonralar
Babilistan, Anadolu v
ə Suriyada öz dövlətlərini yaratmış və Şumerlərin
varisl
əri olaraq onlardan böyük və dəyərli mədəniyyət əxz etmişlər. Şumer
ədəbiyyatı Babil və onun vasitəsilə Yunan, Yəhudi və hətta Qərbi Avropa
xalqlarının ədəbiyyatı və mədəniyyətinə bilavasitə təsir göstərmişdir. Qədim
Sami xalqlar Şumer ədəbiyyatını yüksək qiymətləndirmiş, o abidələri öz
dill
ərinə tərcümə etmişlər. Sami xalqları Şumer dilini canlı istifadədən
çıxarsalar da Şumer dili uzun müddət din, ədəbiyyat, mədəniyyət və elm dili
~ 41 ~
kimi öz mövcudluğunu qoruyub saxlamışdı. Ümumiyyətlə, Akkadlar
Şumerləri təqlid etmiş, onların maddi və mənəvi mədəniyyətlərini
m
ənimsəmiş, onların yaratdığı elm və mədəniyyətin müxtəlif sahələrinə aid
əsərləri öz dillərinə çevirib bəhrələnmiş, zəngin kitabxanalar yaratmışlar. V.V.
Struve göst
ərir ki: “Misirlilərin, Babillərin, Assurilərin, Finikiyalıların, qədim
Y
əhudilərin və hətta Yunanların dünyagörüşü və incəsənətinin qaynağını
m
əhz Şumerlərdə axtarmaq lazımdır”.
İngilis alimi L.Vulli yazır: “Nil vadisinin ilk fironu Manesin
hökmdarlığı dövründə Misir nəhayət tərəqqi yoluna qədəm qoyduğu vaxt
onun yoluna F
ərat sahillərində pöhrələnmiş daha qədim və daha yüksək
m
ədəniyyətin şöləsi işıq saldı. Qərb mədəniyyəti də Şumerdəki ana ocaqdan
şölələndi. Misir, Babil, Assuriya, Finikiya, qədim Yəhudi və nəhayət Yunan
m
ədəniyyətinin də mənbəyini Şumerdə axtarmaq lazımdır” (Bax: L. Vulli, Ur
Xaldeev, Moskva 1961, s
əh. 8).
Alman alimi Q. Vinqler göst
ərir ki: “Bizə qədər gəlib çatmış ən qədim
qaynaqlar Semit dilind
ə deyil, Şumer dilində yaranıb. Bu dil əsas əlamətlərinə
gör
ə Türk dilinə uyğun iltisaqi quruluşlu dildir və Semit dillərinin
quruluşundan tamamilə fərqlənir” (Bax: Quqo Vinqler, Vavilonskaya kultura,
Moskva 1913, s
əh. 6-7).
Rus alimi D. Q. Reder yazır: “Ulu Şumer ilahi qanunlar ölkəsi idi.
Bütün insanlar bir dild
ə danışır, bir-biri ilə əmin-amanlıq içində yaşayır, kimsə
kims
ədən qorxmur, hamılıqla ev, qala tikir, şəhərlər yaradırdılar” (D.Q.Reder,
Mifı i leqendı drevneqo dvureçiya, Moskva 1965).
Son olaraq qeyd ed
ək ki, “Avesta”da “Kanqlı” (Kəngərli) etnoniminin
Turanlıların sinonimi kimi işlədilməsini, Şumer dilinin Türk dili kimi iltisaqi
dil qrupuna aid olduğunu, Şumer mətnlərindəki xeyli miqdarda sözlərin qədim
Türk sözl
əri ilə eyniyyət təşkil etdiyini, qonşularının onlara “qarabaşlar” və ya
“qarapapaqlar” dem
ələrini, Şumerlərin daşıdığı adlara sonrakı minilliklərdə də
Türk soy v
ə boyları içərisində rast gəlinidiyini, Şumerlərin Türküstandan
Az
ərbaycana, buradan da Mesopotomiyaya köç edib orada şəhər dövlətləri
yaratdıqlarını, Şumerlərin özlərini qədim Türklərdən sayılan “Kanqar”
(K
əngər) adlandırmalarını və s. nəzərə alaraq belə bir məntiqi nəticəyə gələ
bil
ərik ki, Şumerlər Türkdür və dünyaya ilk səsli əlifbanı və yuxarıda qeyd
edil
ən bütün maddi və mənəvi mədəniyyət nümunələrini Kanqar-Şumer
Türkl
əri yaratmış və sonrakı bütün xalqlar da onlardan yararlanmışlar.
Dostları ilə paylaş: |