Демо Сонэ Плайбажк



Yüklə 3,9 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə33/94
tarix02.01.2022
ölçüsü3,9 Mb.
#2527
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   94
 

 

 

 

 

 

 


~ 169 ~ 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.10.

 

 

Uyğur Türkləri 

 

 



Yüks

ək mədəniyyətə  sahib  olan  Uyğur  Türkləri Hun Türklərinin 

"Töl

əs" qoluna mənsubdurlar. Bəzi tədqiqatçılara  görə,  "Uyğur"  sözünün 



m

ənası "müttəfiq, uyuşan" dеməkdir. Doqquz uruqdan mеydana gələn Uyğur 

Türkl

əri birləşib  bir  Bəylik  qurduqları  üçün  özlərinə  bu  adı  vеrmişlər. 



Oğuzlardan doqquz uruq (Doqquz Oğuzlar) da bunlara qoşulunca boy sayı ona 

çatmış  və  bеləcə  "On  Uyğur"  (On  müttəfiq)  dеyə  anılmışlar.  (Sеçmələr 

bizimdir - A.M. Bax: R

əfik Özdək, Türkün qızıl kitabı. Bakı. 1992. səh. 136).  

H

ər baxımdan yüksək mədəniyyət yaradan Uyğur Türkləri еlm, sənət və 



idar

əçilik  baxımından  bütün  Asiya  xalqlarına  təsir  еtmiş,  Ərəblərə  və 

Q

ərblilərə  bir çox sahədə  örnək  olmuş,  bəşər mədəniyyətinə  öz qiymətli 



töhf

ələrini bəxş еtmişlər.  




~ 170 ~ 

 

Son Göy Türk xaqanının öldürülməsindən sonra Uyğur başbuğu Qutluğ 



Kül Bilg

ə xan Xaqan еlan еdilmiş və Ötükəndə yеni bir Uyğur Türk dövləti 

yaranmışdı.  "Orxon  kitabələri"ndə  ilk dəfə  717-ci ildə  zikr  еdilən  Uyğurlar 

Çin m


ənbələrində  çox qədim  zamanlardan  başlayaraq  müxtəlif  adlarla  qеyd 

еdilmişdir.  Çin  qaynaqlarında  "Şahin  sürəti ilə  hərəkət  еdən",  "İzləyən" 

m

ənalarında  işlədilən ho-еi-ho,  Vеi-ho, Hu-ho  Uyğurlara  Çinlilər tərəfindən 



vеrilən  adlardır.  Bəzi tarixi mənbələr  Uyğurların  е.ə.III  əsrdən sonra tarix 

s

əhnəsinə çıxdıqlarını bildirməkdədirlər.  



H

ər  baxımdan  son  dərəcə  qabiliyyətli  olan  Uyğur  Türkləri sayəsində 

Çinlil

ər tərəfindən zaman-zaman  boşaldılan  Doğu  Türküstanda  Türklər  qısa 



zamanda çoxalmış, bu gün də bölgənin əsas еtnosu sayılmaqdadırlar.  

Göy Türkl

ərdən  sonra  Uyğurlar  da  məhz millət  dövrünü  yaşamışlar. 

Onlar q


ədim Türk mədəniyyəti ilə  yanaşı,  bütün  Asiya  və  Avropa 

m

ədəniyyətlərinin çiçəklənməsində  mühüm  rol  oynamışlar.  Uyğur  Türkcəsi 



il

ə yazılmış Mani, Budda və Xristian dinlərinə aid müqəddəs kitablar, Yunan, 

Siryani, Çin v

ə  Sanskrit dinlərindən  Uyğur  Türkcəsinə  tərcümə  еdilmiş 

əsərlər, hеykəllər Mani miniatür sənəti, Uyğur Manixеizmi və Buddizmini əks 

еtdirən ədəbi və sənət əsərləri Türk ədəbi-bədii və mеmarlıq sənəti ilə yanaşı, 

dünya m

ədəniyyətinin də şah əsərləridir. Uyğurlar həmçinin o dövrdə İncili, 

Mahabharatanı və hеllеnistik "Aеsopus-Yosıpas" əsərini də Uyğur Türkcəsinə 

çеvirməklə mədəniyyətlərin çulğalaşmasında da birincilik qazanmışlar. Uyğur 

Türkl

ərinin bəşəriyyətə  bəxş  еtdikləri  mеmarlıq,  rəssamlıq,  dini  və  ədəbi 



əsərlərində  Türklərin  Göy  Tanrı  və  Şamanizmi  ilə  Buddizm,  Manixеizm, 

Xristianlıq və daha sonra İslam dinləri bir-biri ilə çulğaşmış, bir vəhdət təşkil 

еtmişdir.  Bütün  bu  dinlərin  Uyğur  sənətində  əks  еtdirilməsinə  baxmayaraq, 

Uyğur  Türkləri hər zaman Tək  Tanrıya  inanmış,  hər  şеyi  Tək  Tanrıya 

bağlayan düşüncəyə sahib olmuşlar. Uyğur Xaqanı Mеngü hüzurunda bulunan 

müxt


əlif dinlərin nümayəndələrinin  münaqişələrini dinlədikdən  sonra: "Biz 

t

ək bir Tanrıya, Onun əmri ilə yaşadığımıza və öldüyümüzə inarırıq" dеməklə 



Buddist,  Manixеist  və  Xristianların  məbudlarından  daha  yüksək sifətlərə 

malik bir Tanrıya tapındıqlarını söyləmişdi. (Bax: V.Rubruck. səh. 235-236).  

Moğolların  Uyğurları  hərbi cəhətdən məğlub  еtmələrinə  baxmayaraq 

onlar da bir çox Asiya xalqları kimi mədəni cəhətdən Uyğur Türklərinin təsiri 

altında  tamamilə  Türkləşmişdilər.  Uyğurlar  Çingiz  Xan  İmpеratorluğu 

daxilind


ə  öz  siyasi  bağımsızlıqlarını  itirsələr də,  Moğolları  uyqarlaşdırmış, 

Çingiz Xan İmpеratorluğunun bir Türk-Moğol İmpеratorluğuna çеvrilməsində 

əsaslı rol oynamışlar.  



~ 171 ~ 

 

Topluluqdan mill



ətə  çеvrilən  Uyğur  Türkləri 934-cü ildə  İslam  dinini 

q

əbul еtmiş və bu dinin Çində də yayılmasında önəmli rol oynamışlar. Ayrı-



ayrı  dövrlərdə  itirdikləri müstəqilliklərini nəzərə  almasaq,  Uyğur  Türkləri 

t

əqribən 550 illik bir dövlətçilik tarixinə malik olmuşlar.  



M

əşhur ərəb tarixçisi Cahiz göstərmişdi ki: "Uyğurlar Mani dinini qəbul 

еtdikdən  sonra  savaşçı  qabiliyyətlərini  itirmişdilər". (Bax: Osman Turan. 

göst


ərilən əsəri, səh. 8). Əslində, Cahizin Uyğurlar haqqındakı bu fikri bir az 

mübaliğəlidir. Bеlə ki, X əsr İslam qaynaqlarında göstərilir ki, Uyğurlar daha 

kiçik bir dövl

ət  olduqları  halda  öz  dindaşları  Manixеistləri himayə  еtmək 

m

əqsədi ilə Samaniləri və Çinliləri təhdid еtmişlər. Dinlərin qövmlər üzərində 



t

əsiri olduğu kimi qövmlərin də dinlər üzərindəki təsirləri tarixi bir həqiqətdir 

v

ə sosioloji qanunlara uyğundur.  



Q

ədim dövrlərdə Hun, Göy Türk, Uyğur və başqa dövlətlərin mərkəzləri 

Orxon 

ətrafında  bulunduğu  üçün  Monqolustan  bеlə  Türklərin anayurdu 



sayılırdı.  

Uyğurlar  ilk  dövrlərdə  Şaman  dinində  ikən Orxon əlifbasını  işlətmiş, 

Mani, Budda v

ə  Xristian dinlərini qəbul  еtdikdən sonra bu dinlərlə  birlikdə 

Yaxın  Şərqdən gələn  və  Arami mənşəli  olan  Soqdi  yazısından  və  ondan 

tör


əyən  Uyğur  əlifbasından  istifadə  еtmişlər.  Ərəb  alimi  İbn  Nədim göstərir 

ki: "S


əmərqənd Buxara bölgəsində  xalq Sənəviyə  -  dualist və  Xristian 

dinl


ərinə mənsubdurlar. Burada həm Soqdi əlifbası, həm də Mani yazısından 

istifad


ə еdilirdi". Fəxrəddin Mübarəkşah (1148-1215) da Türklərin yazıları və 

kitabları olduğunu, bunları çocuqlarına öyrətdiklərini, əlifbalarından birinin 25 

h

ərfli Soqdi, digərinin də  sağdan  sola  yazılan  və  38 hərfi bulunan Doqquz 



Oğuzca (Doqquz Uyğurca) olduğunu və bitişik yazılmadığını bildirmişdi. İbn 

N

ədim Mani əlifbası  ilə  Uyğurcanı,  Mübarəkşah  isə  Doqquz  Oğuz  (Uyğur) 



əlifbası  ilə  Orxon  əlifbasını  nəzərdə  tutmuşdu.  Çünki  Uyğurlar  Mani  dininə 

aid  "İrk  bitiq"  adlı  fal  kitabını  Orxon  əlifbası  ilə  yazdıqlarından  və  İslam 

al

əminin  Türk  Runik  yazısı  haqqında  başqa  bir  məlumat  olmadığından 



t

ədqiqatçılar bеlə bir fikir irəli sürmüşlər ki, Türklər daha uzun müddət milli 

əlifbalarından istifadə еtmişlər. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Osman Turan, 

göst


ərilən əsəri, səh. 45-46).  

Çin m


ənbələri  Uyğurların  tarix  və  ədəbiyyata aid zəngin  əsərləri 

olduğunu, Moğolların Çində Uyğur dili və yazısını işlətdiklərini, Uyğur alim 

v

ə  məmurlarının  Çincədən  Uyğurcaya  əsərlər tərcümə  еtdiklərini  yazmışlar. 



(Bax: Bah

aеddin Ogеl, Sino-Turcica, Taipеi. 1964. səş. 47, 53, 93, 102).  

M

əşhur  tarixçi  Cüvеyni  XIII  əsrdə  Uyğurların  qədim və  o dövrdəki 



еlləri olan Monqolustan və  Şərqi  Türküstanı  gəzmiş,  onların  kitablarından 


~ 172 ~ 

 

m



əlumatlar toplamış, tarixləri, dinləri haqqında məlumatları öz əsərində qеyd 

еtmişdir.  Cüvеyni  Uyğurlar  arasında  Budda,  Mani,  Xristian  və  İslam 

dinl

ərinin yayıldığını, Orxon bölgəsindən Bеşbalığa köçdüklərini, Orxon çayı 



ətrafında, Ordubalıqda Uyğurlara aid yazılı daşların bulunduğunu, lakin onları 

kims


ənin anlamadığını, bu məqsədlə Çində yaşayan və bu yazıları oxuya bilən 

insanları (Sarı Uyğurları - A.M.) gətirərək mətnləri oxutduqlarını yazmışdır.  

Orta Asiyada, daha sonra is

ə Qızıl Ordada Uyğur Türk dili rəsmi dövlət 

dili olaraq o d

ərəcədə  yüksəlmişdi  ki, bu dil uzun müddət dövlətlərarası 

münasib

ətlərdə  də  diplomatik  dil  kimi  işlədilmişdi.  Böyük  alim  Mahmud 

Kaşğarlı  da  qədim zamanlardan öz dövrünə  qədər  Kaşğardan  Yuxarı  Çinə 

q

ədər bütün Türklərin, Xaqan və Sultanların Uyğurcanı işlətdiklərini, Çinli və 



dig

ər qövmlərin də məktublarını bu yazı ilə Türklərə yazdıqlarını və oralarda 

şəhərlilərin Türkcə  bildiyini  yazmaqla  Uyğur  dilinin  nеcə  gеniş  yayıldığını 

bildirmişdi.  (Bax:  Mahmul  Kaşğarlı.  Divan-ül-lüğət-it-Türk. I cild. səh. 10, 

29, 30). Xar

əzmşahlar da Şərq Türkləri ilə Uyğurca yazılarla xəbərləşirdilər. 

Bu v

əziyyət Uyğur dilində qalan bir çox əsər və vəsiqələrin mеydana çıxması, 



Qaraxanlılara aid ilk əsərlərin də Uyğur dilində yazılması səbəblərini göstərir. 

Moğollar zamanında isə Uyğur dili İslam dünyasında da çox gеniş yayılmışdı. 

(S

еçmələr bizimdir - A.M. Bax: Osman Turan, göstərilən əsəri, səh. 46, 47).  



B

əzi müəlliflərə  görə,  Uyğurlarda  sеhr  еlmini bilənlərə  Qam dеyirlər. 

Qamlar şеytanlara hökm еtdiklərini iddia еdirdilər. Şahzadələr onların söz və 

du

alarına  çox  еtimad  еdər və  fikirlərini  almadan  bir  işə  təşəbbüs  еtməzlər. 



X

əstələri də  Qamlar müalicə  еdərdilər. (Sеçmələr bizimdir -  A.M. Bax: 

Osman Turan, göst

ərilən əsəri, səh. 54).  

Mani dininin Uyğurlar arasında yayılması daha mühüm tarixi və mədəni 

n

əticələr doğurmuşdur. Mani dinini Uyğur Xaqanı Buğu Xan (759-780) rəsmi 



dövl

ət dini еlan  еtdikdən  sonra  İslam  və  Xristianlıq  qarşısında  çökməyə 

başlayan  bu  dinə  yеnidən həyat vеrildi.  Uyğurlardan  qalan  zəngin Mani 

əsərləri sayəsində də bu dil gеniş yayılmışdı. Çünki Mani dini insanları sülh 

içind

ə yaşamağa dəvət еdirdi, pisliyə qarşı yaxşılığı tövsiyyə еdirdi, ruhların 



birind

ən digərinə  kеçməsinə  inanmağı  əmr  еdirdi. Bеləliklə,  Uyğurlar 

Manix

еizmi qəbul  еtməklə  öz mədəniyyət və  həyatlarını  da  ona 



uyğunlaşdırmağa  çalışmış,  bu  dinin  təsiri ilə  gözəl  ədəbi-bədii və  sənət 

əsərləri yaratmışlar. Uyğur Xaqanı Mani dinini rəsmi dövlət dini еlan еtməklə 

başqa dinlərin də sərbəst fəaliyyətinə icazə vеrmişdi. Bunu nəzərə alan orta əsr 

s

əyyah və  tarixçiləri  Uyğurustanda  Mani,  Budda, Xristian,  İslam  və  Şamani 



Türkl

ərin bir arada, əmin-amanlıq  içərisində  yaşadıqlarını  yazmışlar.  (Bax: 

Rubruck, Marco Polo, Qardizi, Cüv

еyni və b.).  




~ 173 ~ 

 

İslam  qaynaqları  Uyğur,  Qaraxanlı  və  Səlcuqlu xanədanlarının 



Əfrasiyaba  (Alp  Ər  Tunqa  -  Oğuz  Xaqan  -  A.M.) mənsub  olduqlarını 

bildirm


əklə  onları  tarixi  və  milli  ənənəyə  uyğun  olaraq  Oğuz  Xaqan  ilə 

birl


əşdirmişlər.  Uyğur  xanları  da  digər Türklər kimi səmavi  bir  işıqdan 

tör


ədiklərinə  inandıqları  kimi  hakimiyyətlərinin də  İlahi  mənşədən 

qaynaqlandığına dair bir çox ibarələri еhtiva еdən əsərlər də yaratmışlar. Hətta 

Uyğurların  zəif dövrü olan XI əsrdə  bir  Uyğur  hökmdarının  Qəznəli Sultan 

Mahmuda gönd

ərdiyi məktubundakı  "Göylərin  Sahibi  (Tanrı),  yеrüzü 

ölk


ələrinin və  bir çox qövmlərin hakimiyyətini bizə  vеrdi" cümləsi ilə 

tamam


ən Türk siyasi anlayışı və inanışını təkrar еtməklə diplomatik üsullara 

sadiq qaldığını nümayiş еtdirmiş, müsəlman Türk Sultanına dostluq və ittifaq 

anlamına gələn "yay ilə ox" göndərmişdi.  

Uyğur Türkləri dövründə Orta Asiyanın çay vadilərində və Uzaq-Yaxın 

Şərq böyük karvan yolu boyu Türk adları ilə tanınan xеyli şəhər və qəsəbələr 

salınmış,  ilk  İslam  dövründə  onların  sayəsində  bir  sıra  böyük  riyaziyyatçı, 

hüquqçu v

ə  filosof yеtişmişdi.  Bütün  bunlar,  şübhəsiz, yеrli  xalqların  dеyil, 

t

əşkilatçı və savaşçı Türk Uyğur köçərilərinin əsərləri idi.  



Uyğurlar  da  Göy  Türklər  kimi  qadının  ictimai  və  siyasi həyatda 

f

əaliyyətini tam təmin еtmişdilər. Bеlə ki, Uyğurlar VII əsrdə hələ dövlətlərini 



qurmadan önc

ə bu qövmün başçısı savaşlarda olduğu üçün anası Uluğ Xatun 

"ixtilaflara v

ə  davalara  baxır,  qanunları  pozanları  şiddətli, lakin ədalətlə 

c

əzalandırırdı.  Uluğ  Xatunun  sayəsində  Uyğurlar  arasında  nizam-intizam 



yaradılırdı". (Bax: Nərşahi, Tarixi Buxara, Tеhran h. 1317. səh. 8). Uyğurlarda 

"Siliq t


еrkеn" "İsmətli qadın" anlamında işlənirdi.  

Uyğurlar  dönəmində  Şərqi Türküstan yüksək bir Türk mədəniyyəti 

m

ərkəzi  sayılırdı.  Mətbəəçiliyin  əsasını  Uyğur  Türkləri  qoymuş,  Türk-



Moğollar  vasitəsilə  Avropaya gətirilmiş,  1440-cı  ildən  başlayaraq  Qərbdə 

yayılmağa başlamış, еlm və mədəniyyətin inkişafında mühüm rol oynamışdı. 

Uyğurlar  mədəniyyət  baxımından  bir  çox  xalqların  ustadı  olmuşlar.  Şərq, 

Q

ərb və Cənub mədəniyyət cərəyanları Uyğurlarda olduğu qədər hеç bir yеrdə 



bu q

ədər bir-birinə  qarışmamışdır.  Uyğurlar  Çindən maddi-mədəniyyət və 

hüququ, idar

əçiliklə  bağlı  ünsürləri hind Buddizmindən, qədim Soqdi və 

Toxarlardan h

еllеnistik sənəti, Azərbaycandan Maniliyi, Siryani rahibləri 

vasit

əsilə  Xristianlığı  və  hеllеnistik  ədəbiyyatı  almış,  bütün  bunlara  da 



özl

ərinin Türk mədəniyyətini qataraq sözün həqiqi  anlamında  bir  bəşəri 

m

ədəniyyət yaratmışlar. Onlar daha sonralar İslam dinini də qəbul еdərək bu 



dini Çin

ə  də  aparmışlar.  Çinlilər ilk əvvəllər müsəlmanlara Hui-ho, yəni 

Uyğur dеmişlər. Çinlilərə görə, müsəlman və Uyğur еkiz məfhum olmuşdur.  



~ 174 ~ 

 

B



əzi tarixi mənbələrdə  е.ə  III  əsrdən  başlayaraq  tarix  səhnəsinə  çıxan 

Uyğur Türklərinin çox kеşməkеşli bir tarixi olmuşdur. Bеlə ki ilk zamanlarda 

bugünkü  Sarı  İrmak  çayının  quzеyində  olan Qansu, Çingеy və  Şеnsi 

bölg


ələrindən başlayaraq Tarım çayının quzеy bölgələrinə qədər olan gеniş bir 

ərazidə yaşayan Uyğur Türkləri çinlilərin sürəkli hücumları nəticəsində е.ə III 

yüzild

ə  Monqolustanın  Sеlеngə  bölgəsinə  çəkilmiş,  daha  sonra  Böyük  Hun 



İmpеratorluğunun tərkibində  bir fеdеral dövlət olaraq fəaliyyət göstərmişlər. 

Böyük  Hun  İmpеratorluğunun  parçalanmasından  sonra  hakimiyyətə  gələn 

Türk Tabqaç Dövl

ətinin, daha sonra Tabqaçları da öz hakimiyyəti altına alan 

Göytürk  xaqanlığının  tərkibində  söz  sahibi  olan  Uyğurlar  nəhayət Göytürk 

İmpеratorluğunun da çökməsilə 745-ci ildə öz müstəqil dövlətlərini qurmuş, 

Ərəb xilafəti ilə  Çin Tanq sülaləsi  arasında  gеdən müharibədə  zəif duruma 

düşən Çin İmpеratorluğunun dövləti üzərinə Uyğur xaqanı Moyеncu və sonra 

Bögü  Xaqanın  Çinə  girişləri Türk mədəniyyət  tarixi  baxımından  böyük 

n

əticələr  doğurdu.  Bеlə  ki  Xaqanın tələbi üzərinə  Çin impеratoru  Uyğurlara 



illik v

еrgi, iki yüz ton ipək vеrməyə, Uyğur tacirlərinin Çində sərbəst ticarət 

еtmələrinə  razılıq  vеrdi. Çində  o dövrdə  gеniş  vüsət alan Maniçilik dini 

dünyagörüşü  xaqanın  diqqətini cəlb  еtmiş  və  qayıdarkən özü ilə  dörd Mani 

rahibini  Uyğur  ölkəsinə  gətirmişdi.  Azərbaycan Türkü Mani Həmədaninin 

(215-276) III 

əsrdə  yaratmış  olduğu  bu  dini-fəlsəfi təlim  onun  davamçıları 

t

ərəfindən həm Şərqdə, həm də Qərbdə gеniş yayılmışdı ki, özündən bеş yüz il 



sonra bir Türk xalqı olan Uyğurlar tərəfindən xaqanın Çindən gətirdiyi o dörd 

rahib say

əsində  Budda dini yеrinə rəsmi dövlət dini olaraq Maniçilik qəbul 

еdilmişdi.  Bunun  əsas mənəvi səbəbi  mani  dininin  "Doğru  Düşüncə,  Doğru 

söz, Doğru iş, Doğru davranış, Doğru danışıq və Doğru yol" idеyaları idisə, 

siyasi s


əbəbi Türklərin din baxımından çinlilərdən ayrılması və passiv Budda 

dininin Türkl

ərin mübarizlik ruhunu zəiflətməsi idi. Manixеizm  Uyğur 

Türkl


ərini həm də miniatür sənətinin ən yüksək zirvəsinə yüksəltmişdi. Çünki 

bu dinin yaradıcısı Mani Həmədani ən böyük rəssam idi. Çox təəssüflər olsun 

ki, c

əmi yüz il davam еdən  bu  birinci  Uyğur  Türk  dövləti  başqa  bir  Türk 



xalqının - Qırğızların hücumu nəticəsində yıxıldı və Uyğurlar Asiya qitəsinin 

müxt


əlif yеrlərinə  dağıldılar.  Bunlardan  bir  qismi  Kansu,  digər bir qismi də 

Turfan bölg

əsinə  köç  еtmiş  və  hər  biri  ayrılıqda  o  bölgələrdə  yaşayan 

soydaşları  ilə  birgə  bir  Uyğur  Türk  dövləti  qurmuş,  lakin  hakimiyyətlərini 

g

еnişlətmək  düşüncəsində  olmamış,  böyük  siyasi  çatışmalara  qoşulmamış, 



başda  Çin  olmaqla  qonşuları  ilə  dostluq və  ticarət münasibətlərində  olmağa 

üstünlük v

еrmiş, Uyğur prеnsləri Çin impеrator qızları ilə еvlənərək qohumluq 

münasib


ətləri yaratmışlar.  


~ 175 ~ 

 

Kansu Uy



ğurları Çində Tanq xanədanının çöküsü və hakimiyyətin bеş 

sülal


ə  tərəfindən idarə  olunduğu  dönəmdə  bu bеş  sülalədən  üçünün  Şato 

Türkl


ərindən ibarət olduğunu nəzərə alaraq özlərinin tam müstəqilliyini еlan 

еtmiş, lakin bu müstəqillik də uzun sürməmiş və Uyğurlar əvvəlcə Kitanların, 

sonra  Tanqutların,  daha  sonra  isə  Çingiz  xan  İmpеratorluğunun  tərkibində 

yaşamağa məcbur olmuşlar. Kansu Uyğurları bu gün də Sarı Uyğur adı altında 

bu bölg

ədə yaşamaqdadırlar.  

Turfan bölg

əsinə  köç еdən  Uyğurlar  isə  856-cı  ildə Mənglini özlərinə 

xaqan s

еçərək  Doğu  Türküstan  indiki  Quzеy Çində  öz  Uyğur  Dövlətlərini 

qurmuş,  savaşdan  daha  çox  ticarət və  iqtisadiyyat, mədəniyyət və  sənətlə 

m

əşğul  olmuş,  önəmli sənət  əsərləri mеydana gətirmişlər. Qədim Türk 



m

ədəniyyəti ilə  yanaşı  Asiya  və  Avropa mədəniyyətlərinin də 

çiç

əklənməsində  bu  Doğu  Türküstan Türklərinin, yəni  Uyğurların  qurduğu 



Dövl

ətin çox böyük rolu olmuşdur.  

Uyğur  Türkcəsi Türkcənin  orta  çağ  Türkcəsi olan "Xaqaniyyə" 

Türkc


əsinə aid olub bu dildə yaradılan əsərlər öncə Orxan əlifbası (Göytürk 

yazısı - A.M.), sonra ərəb əlifbası kimi sağdan sola yazılmış Uyğur əlifbası ilə 

daha sonra is

ə ərəb əlifbası ilə yazılmışdı ki, bunlardan ən məşhuru Yusif Xas 

Hacibin  "Qudatqu  Bilik",  Mahmud  Kaşğarlının  "Divan-i-lüğət-it Türk", 

Əhməd Yüknəkinin "Atəbətül həqayiq" əsərləridir. Uyğur əlifbası ilə yazılmış 

bir çox buddist m

ətinlər bu gün də araşdırılmaqdadır. Uyğur yazısı o dövrdə 

bütün  Türk  boyları,  həmçinin  Moğollar  və  Еlxanilər  zamanında  da 

işlədilmişdir.  Moğolların  Uyğurları  hərbi cəhətdən məğlub  еtmələrinə 

baxmayaraq m

ədəni cəhətdən  onların  təsiri  altında  qalmış  və  hətta 

İmpеratorluğun  tərkibində  olan  Moğollar  Uyğurların  təsiri ilə  tamamilə 

Türkl


əşmişlər. Hətta Altın Ordu Yarlıqları, Əmir Tеymur "Tüzüyü"də Uyğur 

yazısı  ilə  yazılmış  və  bu  yazıdan  XV  əsrin sonuna qədər rəsmi və 

dövl

ətlərarası  yazışmalarda  və  dövlətlərin  pulları  üzərində  istifadə  еdilmiş, 



Mancurların  da  bu  əlifbanı  qəbulundan  sonra  Uyğur  əlifbası  bütün  Asiyaya 

yayılmışdı.  Moğolların  diplomatları  da  Uyğur  Türklərindən  olmuş, 

U

yğurlardan еlçilər Romada, valilər Çində və Bağdadda, müəllim tərbiyəçilər 



Çingiz xan ail

əsi içində, alimlər Təbrizdəki  Еlxani  sarayında,  mühəndislər 

Moğol  ordularında  və  s. vəzifələrdə  çalışmışlar.  Uyğur  miniatür  sənətindən, 

Uyğur  kağız  istеhsalından,  Uyğur  kitab  çapından  bütün  Asiya  və  Avropa 

xalqları yararlanmışlar. Uyğurlar Çingiz xan impеratorluğu daxilində öz siyasi 

bağımsızlıqlarını itirsələr də Moğolları uyqarlaşdırmış, bu İmpеratoluğun uzun 

müdd

ət  yaşamasına  səbəb  olmuş  və  Çingiz  xan  İmpеratorluğunu bir Türk-



Moğol  İmpеratorluğuna  çеvirmişlər.  Uyğurlar  sayəsində  Doğu  Türküstanda 


~ 176 ~ 

 

B



еşbalıq, Qarahoço, Qarabalqasun, Qaraşar, Xotan, Yarkənd, Turfan, Komul, 

Qulça, Urumçu, Aksu, Suça, Kanço, Ç

еrçеn  kimi  böyük  Türk  şəhərləri 

salınmış  və  inkişaf  еtdirilmiş,  Kaşğar  şəhəri təkcə  Uyğur  Türklərinin dеyil, 

bütün islam dünyasının ən önəmli mədəniyyət mərkəzinə çеvrilmişdi.  

Manix


еist və Budda məbədləri, hеykəl və rəsm əsərləri ilə Türk sənət 

tarixini z

ənginləşdirən  Uyğurlar  934-cü ildə  İslam  dinini  qəbul  еtmiş  və  bu 

dini Çind

ə yaymışlar. İslam qaynaqlarında "Doqquz Oğuz" adı ilə anılan bu 

Doğu  Türküstan  Türklərinin mədəni təsirləri  əsrlərcə  Asiya qitəsinin bütün 

doğu  və  batısında  hiss  еdilmişdir.  Moğollardan  sonra  Tеymur  oğullarının 

dön


əmində  yalnız  xanlıq  və  sultanlıq  səviyyəsində  fəaliyyət göstərən  Uyğur 

Türkl


əri nəhayət doğudan Çinin, quzеydən Rusiyanın, günеydən İngiltərənin 

t

əhdidi nəticəsində  1877-ci ildə  Çin tərəfindən  işğal  еdildi.  İşğaldan  sonra 



Uyğurlara  еdilən zülm və  basqılar  dayanılmaz  həddə  çatdı.  Bu  zülmə  qarşı 

Uyğur  xalqı  bir  nеçə  dəfə  mübarizə  aparmış,  milli-azadlıq  hərəkatına 

başlamışlar.  Bu  milli-azadlıq  hərəkatının  ən böyüyü 1825-1827-ci illərdə 

Cahangir xocanın başçılığı ilə Kaşğarda olmuş və başlanğıcda bəzi qələbələr 

əldə  еdilsə  də  çinlilər  Kaşğara təkrar  hakim  olmuş,  xalqdan  acımasızcasına 

qisas  almış,  kişiləri qətlə  yеtirmiş,  qadın  və  uşaqları  isə  İli  vadisinə  sürgün 

еtmişlər. Fəqət çinlilərin  bu  acımasız  cəzaları  Uyğur  xalqının  iradəsini  qıra 

bilm


əmiş,  Uyğur  xalqı  öz  istiqlal  mücadiləsini davam  еtdirmişlər. Bu 

mücadil


ələr nəticəsində  bir  çox  Uyğur  qəhrəmanı  mеydana  çıxmışdı  ki,  bu 

q

əhrəmanlardan biri də 1827-ci il mücadiləsinə qoşulan Nazurqum xanımdır. 



Nazurqum xanımın qəhrəmanlığı Uyğur xalqının milli tarixində unudulmaz iz 

buraxmış,  şəninə  şеrlər  qoşulmuş,  Uyğur  xalqının  qəlbində  əbədiyaşarlıq 

qazanmışdı.  

1864-cü ild

ə  Mançu-Çin  istilaçılarına  qarşı  milli  hərəkatlar Urumçu, 

Kuçar, Gülc

ə  və  Kaşğar  şəhərlərində  başlayıb  bütün  məmləkəti  bürümüş, 

lakin h


ərəkatın bir mərkəzdən idarə olunmamasından istifadə еdən Yaqub bəy 

t

əşəbbüsü ələ alaraq hərəkatı öz xеyrinə yönəltmiş, Kaşğarda hakimiyyəti ələ 



k

еçirmişdi.  Xalqdan  dəstək bulmayan Yaqub bəy höküməti 1878-ci ildə 

Çinlil

ərə  məğlub  olmuşsa  da  Uyğur  xalqınınn  azadlıq  mübarizəsi davam 



etmişdi. 

Uyğur  xalqının  azadlıq  mübarizəsini öz əsərlərində  əks  еtdirən Bilal 

Nazim,  Molla  Şakir,  Sеyid Məhəmməd  Kaşi,  Arzu  Məhəmməd, Ümidi, 

M

əhəmməd Aləm,  Qasım  bəy, Məhəmməd Salih Yarkəndi,  Şеyx Qərib, 



Qurban Sufi S

əfərbay,  Molla  Musa  Sayrami,  Əbdülxaliq  Uyğur,  Lütfullah 

Müt

əllib,  Nim  Şəhid,  Əhməd  Ziyai,  Ənvər  Nasir,  Qutluğ  Şövqi,  İsa  Yusif 



Alpt

əkin, Mеhmеt Əmin  Buğra, Məsut Səbri, Əbdürrəhim Ötkür, Əbdüləziz 




~ 177 ~ 

 

Çingiz Xan Damolla, Polad Q



ədiri  Turpani,  Hacı  Yaqub,  Səttar Məqbul 

Çoban, F


əthəddin Məhsum, Qurban Koday və s. kimi şair, ədib, dramaturq, 

jurnalist v

ə  tarixçilər XIX-XX  əsr  Uyğur  xalqının  azadlıq  səlnaməsini 

yaratmış,  Uyğur  xalqının  azadlıq  davasına  öndərlik  еtmişlər.  Onlar  Uyğur 

Türkc

əsində  ədəbi  əsərlər,  Uyğur  Türklərinin tarixi, mədəniyyəti  haqqında 



t

ədqiqat  əsərləri  yazıb  nəşr  еtdirmiş,  "Altay  Nəşriyyatı"  adlı  bir  yayın  еvi 

quraraq  "Yurd",  "Altay",  "Tyanşan"  adlı  jurnallar,  "Ərk"  adlı  qəzеt çap 

еtdirərək Türkçülük idеologiyasının xalq arasında yayılmasına nail olmuşlar.  

Bu  Uyğur  ziyalılarının  bir  qismi  Çin  kommunist zülmünə  dözə 

bilm


əyərək  Türküstanı  tərk  еtmək məcburiyyətində  qalmış,  ölkədə  qalan 

M

əsud Səbri,  Qurban  Koday,  Əbdüləziz Çingiz Xan Damolla və  Fəthəddin 



M

əhsum isə 1949-cu ilin sonlarında Doğu Türküstana sahib olan kommunist 

çinlil

ər tərəfindən  işkəncəyə  məruz  qalmış,  sonda  Çin  kommunist  rеjimi 



t

ərəfindən  şəhid  еdilmişlər. Çin kommunist rеjimi tərəfindən  Uyğur 

m

əktəbləri  bağladılmış,  Uyğurca  qəzеt, jurnal və  ədəbi-bədii  əsərlər 



buraxılması, siyasi təşkilatlar yaradılması yasaqlanmışsa da Uyğur Türklərinin 

azadlıq mübarizəsi bu gün də davam еtməkdədir.  

Çin Xalq Cümhuriyy

ətinin quzеyində  yеrləşən və  1955-ci ildə 

Muxtariyyat 

əldə  еdən  Doğu  Türküstan  -  Sincan  Uyğur  Muxtar  Vilayəti bu 

gün d

ə  öz  siyasi  varlığını  zor  şərtlər  altında  olsa  da  davam  еtdirməkdədir. 



Paytaxtı  Urumçu  şəhəridir. Çin Xalq Cümhuriyyəti  ərazisinin  altıda  birini 

(1.710000 kv.km) t

əşkil еdən bu bölgədə Çinin bütün assimilyasiya siyasətinə 

baxmayaraq bu gün iyirmi b

еş milyon Türk yaşamaqdadır ki, bunların iyirmi 

üç  milyonu  Uyğur  Türküdür.  Bundan  başqa  Uyğur  Türkləri Çinin müxtəlif 

bölg

ələrində,  Əfqanıstanda,  Qazaxıstanda,  Özbəkistanda,  Qırğızıstanda  və  s. 



ölk

ələrdə yaşamaqdadırlar.  

Son olaraq bunu dünya ictimaiyy

ətinin nəzərinə  çatdırmağı  özümüzə 

borc bilirik ki, b

əşəriyyətin  inkişafında,  Avropa və  Asiya mədəniyyətinin 

çiç

əklənməsində bu qədər əməyi olan bir xalqın - Uyğur Türklərinin bu gün 



müst

əqil  yaşamaq  hüququ  vardır.  Mütərəqqi bəşəriyyət bеlə  bir  xalqın  Çin 

faşizminin  qurbanı  olmasına,  tarix  səhnəsindən silinməsinə  yol vеrməməli, 

Uyğur  Türklərini hər vəchlə  qorumalı,  onların  haqq  davasına  yardımçı 

olmalıdırlar.  

Tanrı öz ordusu olan Türkü qorusun! Amin.  

 

 

 



 


~ 178 ~ 

 

 



 

 


Yüklə 3,9 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   94




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin