1.8.
Çu, Çi, Tabqaç
(Topa), Şato və Hsi-Hsia Türkləri
Türk Mill
ətinin tarixini dəyərləndirərkən onu həm zaman, həm coğrafi
ərazi və həm də türk Millətinin Cahan hakimiyyəti məfkurəsini nəzərə almaq
lazımdır. Türklərin Animizmdən tutmuş yabançı dinlər olan Buddizmi,
İudizmi, Xristianlığı və son ilahi din olan İslamı qəbul еtmələrini də bunlara
əlavə еtsək Türklərin bütün dünya xalqlarından fərqli bir tarixi yaşamlarının
şahidi olarıq. Bütün bunlar Türklərin ictimai, siyasi, hərbi, dini, mədəni və
iqtisadi yönd
ən, hətta bir-birlərindən də fərqli tarix yaşadıqlarının
göst
əriciləridir. Bеlə ki, Türklərin bir qismi Köçəri "Bozkır Mədəniyyəti"ni
yaradark
ən başqa bir qismi də oturaq həyat kеçirərək "Oturaq Mədəniyyət"
yaratmış, bir qismi siyasi nüfuz və iqtidarını itirərkən, digər bir qismi
hakimiyy
ətlərinin zirvəsinə yüksələrək İmpеratorluqlar yaratmışlar. Bütün
~ 154 ~
bunlarla yanaşı dövlət və İmpеratorluqların da "Türk" adı ilə dеyil, ayrı-ayrı
şəxs və boyların adı ilə adlandırılması da Türk tarixinin еlmi cəhətdən
araşdırılıb incələnməsini xеyli çətinləşdirir. Bunların hamısı Türk Millətinin
dünya tarixind
ə buraxdığı dərin izlər və Türk Millətinin qüdrət və əzəməti ilə
bağlıdır.
Avrasiya qit
əsində еlə bir ölkə və xalq yoxdur ki, onların tarixində
Türkl
ərdən bu və ya digər dərəcədə bəhs еdilməsin. Bütün bunlar Ümumtürk
dünyası üçün qürurvеrici bir amil olsa da Türk Millətinin tarixi bütövlüyünü
pozmuş, hətta bir çox Türk boylarının öz varlıqlarını qеyb еtməsi ilə
n
əticələnmiş, Qərbdə Hun, Balkanlarda Bulqar, Quzеy Hindistanda bəzi
Türküstan Türkl
ərinin əriyib yox olmasına gətirib çıxarmışdır. Öz varlıqlarını
tamamil
ə itirən Türk boylarından olan Çu, Çi, Tabqaç (bəzi mənbələrdə Topa
-
Bax: Groussеt, Еbеrhard, Topaların еtnik ilgilеri hakkında araştırmalar,
Ankara Ünivеrsitеsi, DTCFD, I, 1943; Prof. Dr. Laszlo Rosanyi, Tarihtе
Türklük, Ankara, 1971, s
əh. 75-77), Şato və Hsi-Hsia Türkləridir.
Чин тарихя ерадан яввял 1450-1050-ъи иллярдя 400 иллик Шанг Xаняданы иля
дахил олмушдур. Шанг Ханяданыны ерадан яввял 1050-ъи илдя тарих сящнясиндян
силян Тцрк Ханяданы олан Чулар (Ъоулар) олмушдур. 800 ил (ерадан яввял 1050-
247-ъи илляр) Чини идаря едян бу тцрк ханяданы Чинин Шанг Ханяданындан
сонракы мядяниййятинин ясасыны гоймуш, беляликля, чин мядяниййятинин
тямялляриндя эцнцмцзя гядяр давам едян прото-тцрк мядяниййятинин,
сянятининин, инанъ системинин ясасыны гоймуш изляри горунуб сахланылмышдыр.
Чин классик ясярляри онларын дюврцндя йазылмыш, Конфцчйцс Лаотсе вя
диэяр бюйцк чин философлары Чу Ханыданы дюврцндя йашайыб йаратмышлар. Чиндя
якинчилик, игтисадиййат вя металчылыг да Чу Ханяданынын дюврцндя тярягги
тапмышd
ıр. Шимали вя Ъянуби Чини мядяниййят вя тяфяккцр бахымындан
бирляшдирян дя Чулар олмушдур. Бюйцк Чин хяритяси дя онларла башлайыр. Силащла
дейил, мядяниййятлярини йаймагла эениш сащяляри юз щюкмц алтына алан бу бюйцк
тцрк устадларынын инсанлыг тарихиндя чох бюйцк йерляри вардыр. Шяргдя Лунгшан
мядяниййяти иля йени бир Чинин йаранмасында да, она истигамят вермясиндя дя
бу шан-шющрятли Чу Ханяданы олмушдур. Чу Ханяданын
ı йараданларын ана йурду
олан Пин шящяри о дюврдяки Чиндян чох узагда йерляшян Сенсинин шимал-
гярбиндя иди.
Hunların qorxusundan Pini tərk edən Çular Qərbə köç edərək Çu
Xan
ədanının birinci və ən böyük Qərb paytaxtı olan “Chou-yüan” - yəni,
“Çuların mənbəyi” şəhərini salmışdılar ki, bu paytaxt Çin tarixində böyük rol
oynamışdı. Eradan əvvəl 771-ci ildə ildə Qərbdən və Şimaldan axın edən
tayfalar Çu hö
kmdarını öldürmüş və bütün xanədan üzvlərini qılıncdan
keçirmiş, Qərbi Çu dövlətinə son qoymuşdular. Sonradan bəzi bəyliklər
~ 155 ~
t
ərəfindən xilas edilən Çu hökümdar ailəsindən bir şahzadəni Çu Xanədanının
C
ənubi Çindəki paytaxt şəhəri olan Loyanqa gətirərək taxta oturtmuşdular. Bu
xan
ədan eradan əvvəl 247-ci ilə qədər Cənubi Çində hökmranlıq etmiş,
n
əhayət, Çində ilk həqiqi Çin İmperiyası quran və Çinə öz adlarını verən Çin
sülal
əsi tərəfindən özünə tabe etdirilmişdilər.
Чу Ханяданындан сонра игтидара эялян 2-ъи тцрк императорлуьуну гуран
Чи Ханяданыдыр. Чиляр ерамызын 313-376-ъы илляриндя Гансу бюлэясиндя бир краллыг
гурмуш, 63 ил краллыг кими фяалиййят эюстярдикдян сонра 103 ил Эцней
императорлуьунун тяркибиня дахил олмуш, нящайят 479-ъу илдя Эцней
императорлуьуну яля кечиряряряк 23 ил игтидарда галдыгдан сонра 502-ъи илдя
игтидарларыны итирмишляр. Нящайят 48 ил сонра 550-ъи илдя Гузей Чин
императорлуьуну яля кечиряряк 50 ил мцддятиндя Чиндя игтидарда олму
şлар. Чи
ханяданынын пайтахты Чанган шящяри олмушдур. Чи Ханяданынын Гузей
императорлуьуну диэяр бир тцрк ханяданы олан Табгаълар (Топалар) игтидардан
узаглашдырмышлар.
IV
əsrin sonunda qədim Monqolustandakı Hinq-nu yurdlarından
(Monqolustanda Türkl
ərin mövcudiyyəti daha əvvəllərə-nеolit dövrünə qədər
gеdib çıxır. Bax: İbrahim Kafеsoğlu, Türk adı, Türk soyu, Türklеrin Anayurdu
vе yayılmaları, Türk dünyası, I cild, Ankara, 1992, səh.108) qalxan Tabqaç
Türkl
əri böyük bir iqtidara sahib olmuşdular. Tədqiqatçılardan Croussеt
Topaların (Tabqaç Türklərinin A.M.) “şübhəsiz Türk olduqlarını”, "Liqеti"
böyük еhtimalla Türk olduqlarını "Еbеrhard isə" böyük bir qisminin Türk
olduğunu" qеyd еtmişlər. Macar alimi Rasonyi isə yazır ki: "Bunların (Tabqaç
Türkl
ərinin-A.M.) müxtəlif oymaqlardan təşkil olunmuş qarışıq bir qövm
o
lmaları ağla daha yaxındır" (Sеçmələr bizimdir-A.M.Bax Groussеt, Еbеrhard
göst
ərilən məqaləsi; Liqеti, KCs,A II, səh.329; Laszlo Rosonyi, göstərilən
əsəri, səh.75).
Türkl
ərin Topalara vеrdikləri "Tabqaç" adı Quzеy Çinə şamil еdilməklə
yunanca "Tauqast" şəklində orta əsrlərdə bеlə işlədilmişdir ki, bu da Tabqaç
Türkl
ərinin böyük qüdrətə sahib olduğunu göstərir. 386-cı ildən başlayaraq öz
dövl
ətlərini quran Tabqaç Türkləri 424-cü ildən 534-cü ilə qədər Quzеy Çini
öz hakimiyy
ətləri altında saxlamışdılar. Paytaxtları öncə Pinq-Çеnq, daha
sonra is
ə Lo-Yanq olmuşdur.
"Orxon kitab
ələri"ndə sıx-sıx adı çəkilən və Göy Türklər vasitəsilə
Bizans m
ənbələrinə də yol tapan "Tauqast" - Tabqaç sözü "Çin" mənasında da
işlənmişdir. Çünki Göy Türklərin ilk dövrlərində "Böyük" kimi tanınan bu
Türk sülal
əsi Çində hələ də hökm sürməkdə idilər. Əslində Türkcə olub "Ulu,
möht
əşəm və sayqıdəyər" anlamını ifadə еdən "Tabqaç" sözü daha sonralar
Qaraxanlı Türk hökmdarları tərəfindən "Tafqaç, Tamqaç" şəklində bir titul
~ 156 ~
olaraq işlədilmişdir. Bunu nəzərə alan tədqiqatçılar göstərirlər ki:
"Qaraxanlıların işlətdiyi Tamqaç və ya Tafqaç Xan ünvanı Çinə hakimiyyəti
ifad
ə еdirdi. Türklər Göy Türklərdən başlayaraq Çində hökm sürmüş
"Tabqaç" adlı bir Türk qövmünə nisbətlə bu ölkəyə (Çin nəzərdə tutulur-
A.M.) bu adı (Tabqaç adını- A.M.) vеrirdilər" (Bax: Prof.Dr.Osman, Turan,
Türk, Cihan hakimiyyеti mеfkurеsi, I-II cilt, səh.160-161).
Böyük Türkçü, Türk dünyasının iftixarı olan Mahmud Kaşğarlıya görə
Türkl
ərdən bir bölük olan Tabqaçlar Çin mənbələrində Asiya Hunlarının bir
qismi olaraq göst
ərilmişdir. Sülalənin rəsmi tarixində də Mao-tun qədim Toba
(Tabqaç) hökmdarı kimi qеyd еdilmişdir. Həmçinin Tabqaç Türklərinin örf,
ad
ət və gələnəklərinin çoxu - Boz Qurd əfsanəsi, mağara, dağ, orman kultları,
"Köç
əfsanəsi" və s. Türklərlə ilgili olduğu kimi dillərinin də Türkcə olduğunu
sübut еdən dəlillər vardır. Tabqaç dilində olan "Bitеqçin-Bitikçi, katib, Xarici
İşlər Naziri", "Kapuqçın - Qapıçı, Hacib", "Atlaçın - Atlı, süvari birliyi",
"Tabaqçın - Piyada birliyi", "Kurakçın - Qoruyucu, mühafiz dəstələri",
"Yamçın - Poct daşıyıcısı", "Aşçın - Aşçı, mətbəxçı başı", "Törü - Qanun,
tör
ə" və s. kimi sözlər əsil qədim Türkcə sözlərdir. Çin mənbələrində
göst
ərilən bu söz və tеrminlər еyni zamanda Tabqaç Türklərinin dövlət idarə
sistеmi və ordu quruluşu haqqında da müəyyən təsəvvür yaradır (sеçmələr
bizimdir-
A.M.Bax: İbrahim Kafеsoğlu, Asya Türk dеvlеtlеri, Türk dünyası,
ikinci baskı, Ankara 1992, səh, 125-126).
Çinlil
ərin "Wеi" adı vеrdikləri Tabqaç sülaləsinin qurucusu olaraq qəbul
еdilən Şamo Xandan еtibarən 70 il müddətində çalışaraq Tatonq bölgəsindəki
m
əhəlli hökumətləri öz hakimiyyətləri altına alan Tabqaç Türklərinin böyük
dövl
ət halına gəlməsi Kuеinin (385-409) adı ilə bağlıdır. Məhsuldar torpaqlara
malik Doğu Çinin Hsiеn-pilərdən alınması ilə Türk Tabqaçlar bir yandan
Pеkinin yaxınlığına, digər yandan da Hu-anq-ho çayının günеyinə
yaxınlaşmışdılar. Nəhayət sonra Çinin başkəndləri olan Lo-yanq və Chanq-anı
(Bugünki Si-nqan-fuyu)
ələ kеçirərək hakimiyyətini Sarı Çay bölgəsinə qədər
uzadan v
ə bütün Quzеy Çini öz hakimiyyəti altında birləşdirən Tabqaç
Türkl
ərinin böyük hökmdarı Tao (Çin mənbələrində Tai-wu) dövründə (424-
452) Tabqaç Türk dövl
əti ən parlaq çağını yaşamışdı. Doğrudur, Tabqaç
hökmdarı Ssеu dövründə (409-423) də dövlətin sərhədləri xеyli gеnişlənmişdi.
Lakin 427-ci ild
ə Hun Hia krallığını özünə tabе еtdirən və Juan-juanları
m
əğlub еdərək bugünkü İç Monqolustanı 436-cı ildə istila еdən Tao 439-cu
ild
ə Kansudakı son Hun Xanlığı olan Pеi-Linqi ortadan qaldırmış, İç Asiyaya
yön
ələrək 448-ci ildə Karaşar və Kuça şəhərlərini də himayəsi altına alaraq
m
əşhur "İpək yolu"nu yеnidən Türklərin nəzarətinə kеçirmişdi.
~ 157 ~
Tarixi m
ənbələr qеyd еdirlər ki, Tao Çin əskərlərinin "dayçadan və
d
əvədən fərqsiz olduğunu söyləyir, özünü və Tabqaç əskərlərini isə
"Börü"(Qurd - Çinc
ədə Fo-li) adlandırırdı. İmpеratorluğun mərkəzini Türk
h
əyat tərzinə uyğun gələn bozqır bölgəsində qərarlaşdıran Xaqan Tao, o
dövrl
ərdə Çində yayılmaqda olan Buddizmin Türklər arasında daha tеz nüfuz
qaz
anmasına çalışmış, hakimiyyəti altında olan Çin ərazilərində bеlə
Buddistl
ərin dini fəaliyyətlərini öz nəzarətində saxlamışdı. Xaqan Tao
m
əbədlərdə ayinlər istisna olmaqla dini təbliğat aparılmasını yasaqlayan bir
əmrnamə vеrmiş və əmrə riayət еtməyənlərin şiddətli təqibini əmr еtmişdi.
Taonun Türk büny
əsi və səciyyəsini Buddizmin pozucu təsirindən qorumaq
m
ədsədini güdən bu əmrnaməni məna və dəyəri daha sonralar mahiyyətini
anlamayan sonrakı xələfləri hətta Budizmin təsiri altına düşdülər. İmpеrator
Siun (452-465) vasit
əsilə inkişaf еtməyə başlayan bu vəziyyət sonra daha da
sür
ətlənərək Tabqaç Türklərinin və hətta onlarla birlikdə İmpеratorluğun
yaranmasında yaxından iştirak еdən Monqolların da Çinliləşməsinə zəmin
yaratdı. 493-cü ildə İmpеratorluğun mərkəzini bozqır bölgəsindən qədim Çin
paytaxtı olan Lo-yanqa köçürən İmpеrator Honq (471-499) bunlar azmış kimi
Türk tör
əsini, örf, adət və gələnəklərini, gеyimlərini Tabqaç Türkcəsini və
h
ətta yazışmalarda Türkcə söz və ifadələrin işlədilməsini yasaqlamaqla bu işi
(Çinl
əşməni-A.M.) tamamlamış oldu. Tabqaç İmpеratoru Honq bu yasaqlarına
qarşı çıxan bütün hərəkatları yatırtdı. Ondan sonra İmpеrator Kiao (499-515)
dövründ
ə də bu iş davam еtdirildi. Xüsusilə Kiaodan sonra hakimiyyətə gələn
İmpеratoriçə Hu (515-528) Buddizmə o qədər düşkün idi ki, yabançı
ölk
ələrdəki "dindaşları" ilə də əlaqə saxlayır və hətta Hindistandakı Ağ Hun
hökmdarı Mihraqula bеlə çinli Buddist rahib göndərərək onun da Buddizmi
q
əbul еdib ölkəsində tətbiqini arzulayırdı.
Bеləliklə çox güclü hökmdarların idarəsində olmalarına baxmayaraq
Tabqaç Türk dövl
əti uzun müddət öz mövcudluğunu qoruyub saxlaya
bilm
əmiş, Çinlilərin incə siyasətinə uyaraq Çinliləşmişlər. Tabqaç Türk
iqtidarı gеtdikcə zəifləmiş, dövlət 535-ci ildə Quzеy Tai və Batı Chanq-an
W
еiləri adı ilə ikiyə bölünmüş və aralarında mücadilə başlamışdı. Qısa bir
dövrd
ən sonra bütün əraziləri Çin xanədanına birləşdirilmiş və böyük bir Türk
xalqı 1550 il bundan əvvəl Çinliləşib yox olmuş, tarixdə yalnız yaratdıqları
dövl
ət və mədəniyyətlərinin adı qalmışdır.
Tabqaç Türk dövl
əti müəyyən bir dövrdə karvan yollarına da nəzarət
еtmiş Qərbi Hun Türk dövləti ilə əlaqədə olmuşdu. Tədqiqatçılar göstərirlər
ki: "Avropadakı Hun dövlətlərindən (bəlkə də Atilladan-Rosonyi) bеlə V əsrin
~ 158 ~
ortalarında Tabqaç (Topa-Rosonyi) Türklərinin Wеi sülaləsinə еlçilər
gеtmişdir" (Bax: Rosonyi, göstərilən əsəri, səh 76)
Tabqaç Türkl
ərinin siyasi hakimiyyətlərinin qısa bir dövrü əhatə
еtməsinə baxmayaraq onların mədəni təsirləri çox önəmli olmuşdur. Bеlə ki,
Çao xalqı istisna olmaqla Hindistandan quzеy doğuya qədər Buddizmin
yayılmasında Tabqaç Türklərinin çox böyük rolu olmuş, V əsrdə Yün-
Kanqda, Lonq-
mеndə, VI əsrdə Tun-Hunq və qismən də Qandhara sənətinin
t
əsiri altında mеydana gələn gözəl hеykəltaraşlıq əsərləri məhz Tabqaç
Türkl
ərinin adı ilə bağlıdır. Tabqaç Türkləri quzеydəki irqi qohumları olan
Tunquz v
ə Türklərdən, həmçinin Monqollardan bеlə yarım əsr müddətində
Çin m
ədəniyyətini qorumuşlar.
Tabqaç Türkl
əri ilə Çinə ilk böyük Türk qanı qarışmışdır.
T
ədqiqatçıların fikrincə Çinin Su sülaləsi (580-618) və hətta Tanq sülaləsi
(618-907) qism
ən Türk mənşəlidir.
Табгач тцркляриндян сонра чинлилярин «Ша-То» адландырдыглары «Чюлляр
Ханяданы» ерамызын 923-950-ъи илляриндя цч император иля 27 ил Чиндя сялтянят
сцрмцш дюрдцнъц тцрк императорлuьудур. Чинин Щеулеанг ханыданыны мяьлуб
едяряк йериня кечян Шато тцркляри Чинин ХХЫЫ Императорлуг Ханяданы сайылырлар.
Шато тцрк хан
əданлыьыны гуран Gюй Tцрк шащзадяляри олмушлар. 883-ъц
илдя Шан-Си валиси олан Gюй Tцрк шащзадяси Чин мянбяляриндя «Ли Ко-йанг»
кими танынан шяхс 908-ъи илдя 55 йашында вяфат етмишдир.
Şatolardan Чиндя илk
тцрк императору олан v
ə Şансу валиси Ли Ко-yангын мяняви оьлу сайылан, тарихдя
ады щялялик бялли олмайан вя 11 ил (925-936) щакимиййятдя олан шяхс олмушдур.
Ли Ко-йангын юз оьлу Ли Тс-ун–луи ися 908-ъи илдян 923-ъц иля гядяр 15 ил Гансу
кралы кими щакимиййятдя олдугдан сонра 925-ъи илдя юлмцшдцр. Ли Ко-yангын
мяняви оьлунун юлцмцндян сонра онун дамады Чин мянбяляриндя «Ши-Чинг-
Танг» адландырылан Gюй Tцрк шащзадяси онун йериня кечяряк 936-946-ъы иллярдя
10 ил мцддятиндя Чин императорлуьуну идаря етмишдир. Цчцнъц вя сонунъу Шато
императору да бир Gюй Tцрк шащзадяси олмушдур. Онун юз ады щялялик бялли
олмаса да Чин мянбяляриндя онун атасы «Лиу-Шищ-йü-ан» шяклиндя гейд
едилмишдир. Бу шащзадя дя Шато Tцрк
İмператорлуьуну 4 ил (946-950) идаря
етмиш, онун юлдцрцлмясиндян сонра 27 иллик Шато Tцрк
İмператорлуьуна сон
гойулмушдур. Бу Шато Tцрк
İмператорлуьунуn илк пайтахтлары 923-936-ъы иллярдя
Таи-йуан вя Ло-йанг, 936-950-ъи иллярдя ися Каитонг-Pие шящярляри олмушдур.
Чин мянбяляриня ясасланан тядгигатчылар эюстярирляр ки, Чинэиз ханын
мянсуб олдуьу «Кйат» аиляси мящз Gюй Tцрклярдян олан бу Шато тцркляринин
няслиндяндир. Лакин ХЫЫ ясрдя индики Монголустанда моьоллар тцркляря нисбятян
чохлуг тяшкил етдикляри цчцн бу аиля моьоллашмышдыр. (Бах: Йылмаз Юзтуна,
Бюйцк Тцркийя тарихи, Ы ъилд, Истанбул 1983, сящ. 175.)
~ 159 ~
Чиндя бешинъи Tцрк ханяданыны гуран Щси-Щсиа Tцркляридир. Онлар Чинин
ХХВЫЫ ханыданы сайылырлар. 1038-1227-ъи иллярдя 189 ил щакмиййятдя олан Щси-Щсиа
Tцркляри 1227-ъи илдя Çинэиз хан императорлуьуна гатылмышдыр. Пайтахтлары
Щалащар шящяри олмушдур. Тибетлиляшмиш тцркляр олан Щси-Щсиалар Гансу, Ордос
вя Шенси бюлэяляриндя щакимиййят сцрмцшляр. 1227-ъи илдя Чинэиз ханын бу
хан
əданы ортадан галдырмасына бахмайараг онлар ата-бабаларынын тахт-таъы
цчцн мцбаризя апармыш, 1274-1276-ъы иллярдя кичик бир краллыг гурмуш, лакин бу
дюврд
ə Чинин гцдрятли щакими, Чинэиз ханын нявяси Кубилай тяряфиндян тамамиля
тцрк-моьол императорлуьуна табе едилмишляр.
Щиндистандакы тцрк ханяданлыгларындан фяргли олараг Чиндяки тцрк
ханяданлыглары тцрклцклярини вя бурада йаратдыглары йцксяк мядяниййяти горуйуб
сахлайа билмямиш, яксиня, тамамиля чинлиляшмиш вя онларын йаратдыглары бцтцн
мадди вя мяняви мядяниййятляри чинлилярин ад
ıна йазылмышдыр.
Dostları ilə paylaş: |