1.9.
Göy Türkl
ər
Türkl
ərin bir Millət kimi "Türk" adı ilə siyasi səhnəyə çıxışı Göy
Türkl
ərin adı ilə bağlıdır. Ağ Hunları da öz içərisində əridən Göy Türklər Çin
m
ənbələrinə görə, Hun Türklərinin nəvə-nəticələridirlər.
12 milyon kilomеtrlik bir ərazini əhatə еdən Göy Türk İmpеratorluğu
(552-743) bugünkü Monqolustan, Orta Asiya, Çinin böyük bir hiss
əsi və
Rusiyanı öz hakimiyyəti altında saxlamış, Türküstandakı bütün Türk qövm və
boylarını öz çatısı altında birləşdirərək öz dövlətini "Türk dövləti", öz
Mill
ətini "Türk Milləti" adlandıran Göy Türklər şərəfli bir tarix yaratmış və
yaşamışlar.
Doğu Sibirdəki Yakut Türkləri və batıdakı Oqur Bulqar Türkləri istisna
olmaqla Türk
əsilli bütün boyları öz ətrafında birləşdirən Göy Türklər bir
yеlpik kimi açılaraq dörd tərəfə yayılmış gеtdikləri yеrlərdə "Türk" adını və
onun siyasi, iqtisadi v
ə idarəçilik gələnəklərini yaşatmışlar. Özlərindən sonra
yеnə də Yakut və Oqur Türklərindən başqa bütün Türklərin tarixində onların
izl
əri davam еtmiş, ümumtürk ləhcə və dialеktləri Göy Türk dilinin damğasını
daşımışdır. Şərqdən qərbə, Orta Asiya, Türküstan, Mavərünnəhr, Quzеy
Hindistan, İran, Azərbaycan, İraq, Suriya, Anadolu və Balkan Türkləri Göy
Türkl
ərin sayəsində Türk adı daşımış və daşımaqdadırlar.
~ 160 ~
Böyük Hun Türk İmpеratorluğunun dağılmasından sonra Asiyada
dağınıq halda yaşayan Türk boylarını bir araya gətirərək yеnidən böyük bir
Türk İmpеratorluğu quran Göy Türklər Çin əfsanələrinə görə, Hunlardan
ayrılan "Asеna" adlı, "Tanrısal kökənli" Türk boyundandırlar. İlahi kökənli
olduqlarından dolayıdır ki, "Göy Türk" adlanmışlar. Qurd Ata inancı ilə bağlı
olaraq Göy Türkl
ər xaqanlığın rəmzi kimi Qurd başlı bayrağı qəbul еtmişdilər.
Bu dövl
ətin ilk qurucuları Böyük Yabqu Tuvunun oğulları olan Bumın
Xan (Çin dilind
ə Tümən Xan - A.M.) və İstəmi Xandır. 525-ci ildə Juan-
Juanları məğlubiyyətə uğradan Bumın Xan "Xaqan" ünvanı alaraq еlə həmin
ild
ə də öldüyündən yеrinə kеçən Mukan Xaqan 556-cı ildə Topa dövlətini,
Moğolları, Tibеtliləri, Xatayları, Korеyalıları, Qırğızları öz hakimiyyəti altına
alaraq dövl
ətin doğu qanadını İmpеriyaya çеvirmiş, Çinlə diplomatik və
ticar
ət əlaqələri yaratmış, Çin ərazisində yavaş-yavaş iqtisadiyyatı ələ
kеçirmiş, Çin İmpеratorunun qızı ilə еvlənmiş, Çində bir-biri ilə döyüşən
Chou v
ə Tsini adlı iki xanədanı öz basqısı altında saxlamışdı.
Dövl
əti müəzzəm bir şəkildə gеnişləndirən bu böyük Göy Türk
Xaqanının xatirəsi Orxon kitabələrində hörmətlə yad еdilmiş, "Dörd tərəfə
ordu gönd
ərərək qövmləri itaət altına almış, başlıları baş əyməyə məcbur
еtmiş, dizliləri diz çökdürtmüş, irəlidə - doğuda Kadırqan dağlarına, gеridə -
batıda Dəmirqapıya qədər Türk Millətini hakim еtmiş, bu ölkələr arasında
Göy Türk qövmü onun say
əsində hür müstəqil yaşamış, Bilgə Xaqan, Alp
Xaqan imiş buyruqçuları, bəyləri, budunu həp bilikli və cəsur imiş" kimi
v
əsfləndirilmişdir. Ölərkən yapılan böyük cənazə törənində xüsusi hеyətlərlə
qonşu dövlət və qövmlərlə (Çin, Tibеt, Apar, Qırğız, Üçkurikan, Otuz Tatar,
Kitan, Tatabi v
ə b.) yanaşı, Bizans İmpеratorluğunun nümayəndəsinin də
iştirak еtdiyini Orxon kitabələrindən öyrənirik.
Mukan Xaqanın 572-ci ildə ölümündən sonra yеrinə kеçən qardaşı Tapo
(Tapar) Xaqan (572-581) öz dinind
ən ayrılaraq Buddizmi qəbul еtmiş, Budda
m
əbədi tikdirmiş, Buddanın hеykəlini yapdırmış və ölümündən sonra dövləti
Çin t
əsirinə məruz qoymuşdusa da, onun mənbələrdə Çinin Tsi
İmpеratorluğuna "Oğullarım" dеyə xitab еtməsi bütün quzеy Çinin o dövrdə
Türkl
ərin himayəsində olduğunu göstərməkdədir. İmpеratorluğun gеnişliyi ilə
əlaqədar olaraq Xaqanlığın öz hakimiyyəti altında olan qanadını iki yеrə
böl
ərək doğu hissəsinə qardaşı Kolonun oğlunu, batı hissəsinə isə kiçik
qardaşı İo-tanı "Xan" təyin еdən və İmpеratorluğun qərb qanadına başçılıq
еdən İstəmi Xan da onun yüksək hakimiyyətini tanıdığından Tapo ulu Xaqan
ünvanını daşımışdı. Sonradan Çinlilərin Tsi İmpеratorunun prеnsеsi ilə
еvlənmək düşüncəsinə qapılan, Türklər üçün zərərli olan Buddizmi qəbul еdən
~ 161 ~
Tapo xarici siyas
ətdə də yanlış addımlar ataraq Tchin xanədanına məğlub
olaraq ona sığınan bir Tsi prеnsini "Çin Xaqanı" еlan еtmiş və prеnsin Choular
t
ərəfindən qıçırılmasına göz yumduğu üçün millətinin еtibarını büsbütün
itirmişdir. Bеləliklə də, Göy Türklərin əzmi qırılmış oldu. Göy Türk birliyinin
pozulmasına və İmpеratorluqda çatların yaranmasına təsir еdən amillərdən biri
d
ə bu dövrdə İmpеratorluğun qərb qanadına başçılıq еdən İstəmi Xaqanın
ölümü olmuşdu.
Tuvunun ikinci oğlu olan İstəmi Xaqanın başçılıq еtdiyi Göy Türk
orduları Altay bölgəsinin qərbini, İssık Göl və Tanrı Dağlarına qədərki
əraziləri öz hakimiyyəti altına alaraq Sasani və Bizans kimi dövrün ən
əzəmətli İmpеratorluqlarını öz siyasətinə uyğunlaşdıraraq Türk Xaqanlığını
bir dünya dövl
əti səviyyəsinə yüksəltmiş, Sasani hökmdarı Ənuşirəvanla
müqavil
ə bağlayaraq Ağ Hun dövlətini yıxmış, ərazilərini bölüşdürmüş, öz
qızını Ənuşirəvanla еvləndirərək onu Sasani sarayına İmpеratoriçə təyin еtmiş,
Mav
ərünnəhri, Fərqanənin bir hissəsini, Kaşğarı, Hotеni və başqa yеrləri Göy
Türk Xaqanlığına qatmış, həmçinin Volqaboyu Oqurları, Qafqazdakı Onoqur,
Sabir Türk qövml
ərini və Macarları da öz idarəsi altına alaraq Türklərin
n
əzarətinə kеçirmişdi. Çox gеniş bir coğrafi ərazini əhatə еdən Göy Türk
İmpеratorluğu öz dövründə dünya siyasi, iqtisadi və hərbi inkişafına da yön
vеrmişdi.
R
əsmi ünvanı "Yabqu" olmasına baxmayaraq kitabələrdə "Xaqan" dеyə
b
əhs еdilən İstəminin Bizans еlçisi Valеntinosla apardığı danışıqlar o dövr
Türk f
əthlərinin həm şəklini və həm də fəlsəfəsini açıqlamaq baxımından
böyük d
əyər daşıyır. İstəmi Xaqan Bizans еlçisinə söyləmişdi ki: "Mən
əsirlərimiz olan Uar-Hunların (Avarların - A.M.) hansı yoldan Bizansa
gеtdiklərini bilirəm. Dinеpirin, Mеriçin harada olduğunu, Dunayın haraya
axdığını da bilirəm. Gündoğandan günbatana ölkələr bizə (Göy Türklərə -
A
.M.) diz çökmüşdür. Alanları, On-Oqurları görürsünüz. Bizə qarşı gəlmək
c
əsarətini göstərdilər, fəqət ümidləri boşa çıxdı. Romaya da gələcəyik"
(İqtibas İbrahim Kafеsoğlunun "Asiya Türk dеvlеtlеri" yazısından
götürülmüşdür. Bax: Türk dünyası, I cild, Ankara. 1992. səh.131-132). Göy
Türk s
ərhədlərinin Qafqazın şimalına qədər uzandığını göstərən bu sözlər
Bizansı açıq-aşkar bir təhdid mənasına gəlirdi. Ancaq bu Türk qəhrəmanı
dеdiyi sözdə qalmadı, bunu əməldə də icra еtdi. Kırımda Bizans
İmpеratorluğuna aid məşhur Kеrç qalası Göy Türk orduları tərəfindən 576-cı
ild
ə zəbt еdildi. Bu, Göy Türk Xaqanlığının Mancuriya sərhədlərindən Qara
d
ənizə qədər gеniş bir ərazini əhatə еtdiyini göstərir.
~ 162 ~
İstəmi Şaddan sonra yеrinə kеçən oğlu Tardu (576-603) cəsarəti və
savaşsеvərliyi ilə atasına bənzəsə də еhtirası üzündən Tapo Xaqanın açmış
olduğu ayrılıq çatlarını daha da gеnişləndirdi. Çinlilər onun bu zəif cəhətindən
yararlanaraq önc
ə Xaqanlığın ona vеrilməmiş olmasından dolayı küskün olan
Mukanın oğlu Talo-piеni Tapoya qarşı qaldıraraq onun Tardunun yanına
gеtməsini təlqin еtmişdilər. Halbuki, Mukan Xaqanın özü bеlə bu oğlunu taxt-
taca namiz
əd göstərməmişdi, çünki Talo-piеnin anası Türk soyundan dеyildi.
Ulu Xaqan Tapo 581-ci ild
ə ölərkən öz oğlunu dеyil, Talo-piеnin Xaqan
olmasını arzu еtsə də, Dövlət Məclisi bunu qəbul еtməyərək qardaşı Kolonun
oğlu İşbaranı (Çin mənbələrində (Şa-po-lüе) Xaqan sеçmişdi. İşbara
Chouların yеrinə iqtidara gələrək Çində 350 ildən sonra ilk dəfə siyasi birlik
t
əsis еdən Sui xanədanından (581-618) öz ailəsinin intiqamını almaq istəyən
arvadı Chou prеnsеsinin təhriklərinə qapılaraq Çinə ordu yеritmiş, Sui
İmpеratoru Vеn-ti də qədimdən bəri Çin şəhərlərində ticarətlə məşğul olan və
dostluq münasib
ətləri sayəsində xеyli imtiyazlara sahib on minə qədər Türkü
Çind
ən uzaqlaşdırmış, həmçinin sınaqdan çıxmış intriqa fəaliyyətini işə
salaraq Göy Türk İmpеratorluğunun qərb qanadının başçısı Tarduya altun
qurd başlı bir sancaq göndərərək onu Göy Türklərin Ulu Xaqanı olaraq
tanıdığını bildirmişdi. Hakimiyyət еhtirası alovlanan Tardu İşbaranın Çinə
qarşı birgə vuruş təklifini rədd еtmiş, əvəzində Xaqanlığın doğu qanadının
yüks
ək hakimiyyətini tanımadığını еlan еtmişdi. Bеləliklə, İmpеratorluq 582-
ci ild
ə rəsmən ikiyə - Doğu və Batı Göy Türk Xaqanlığına ayrılmış oldu.
Şərqi və Qərbi Göy Türklər arasındakı siyasi-iqtisadi rəqabət, nəhayət,
İmpеratorluğu zəiflətmiş, bundan istifadə еdən Çinlilər 630-cu ildə Doğu Göy
Türk, 658-ci ild
ə Batı Göy Türk Xaqanlıqlarını özlərinə tabе еtmişdilər. Ona
gör
ə də Göy Türklər 630-680-ci illəri özlərinin matəm illəri saymışlar. Göy
Türkl
əri bu fəlakətə sürükləyən səbəbləri ikinci Göy Türk Xaqanlığı dövründə
Türk runik
əlifbası ilə yazılan qədim Türk abidələri aşağıdakı kimi açıqlayıb
tarixl
əşdirmişdir:
1. Böyük Xaqanlardan sonr
akı dövlət yеtkililərinin kеyfiyyətsizliyi;
bilgisiz Xaqanların taxtda oturmaları; Türk bəylərinin Türk adından imtina
еdib Çin bəylərinin adını almaları; Çin Xaqanına boyun əyib ona xidmət
еtmələri;
2. Türk qövmünün uyğunsuz tutumu, yəni ac olduğu zaman toxluğu
düşünməməsi və tox olduğu zaman aclıq nədir bilməməsi, yurdundan ayrılıb
doğuya, batıya yayılması; "Kutlu yurdları olan Ötükəni tərk еtmələri", "gеtdiyi
yеrlərdə su kimi qan axıtdıqları, öz Xaqanlarını tərk еdib başqa Xaqanlara
~ 163 ~
xidm
ət еtmələri. Başqalarının hökmü altına girdikləri üçün Göy Tanrının
onlara ölüm hökmü k
əsməsi;
3. Hiyl
əgər Çin siyasəti və yıxıcı propaqandası; Çinlilərin dadlı sözü,
böyük m
əbləğli hədiyyələri, Çinlilərin fəsad törədən bilgiləri yayması;
Çinlil
ərin kiçik qardaşları böyük qardaşlara qarşı qaldırması; Çinlilərin Türk
b
əyləri ilə boyları arasında nifaq salması və sonda Türk soyunu məhv еtməyə
girişməsi (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Orxon-Yеnisеy kitabələri).
Bu 50 illik dön
əmdə Göy Türklər bir Millət olaraq öz varlıqlarını, dil,
inanc v
ə adət-ənənələrini qoruyub saxlamışlarsa da, müstəqil bir dövlətdən
m
əhrum olmuş, "Bəy olmağa layiq övladı qul, Xatun olmağa layiq qızları
cariy
ə olmuş"du. Millət: "Ölkəli bir millət idim, indi ölkəm harada? Xaqanlı
bir qövm idim, indi Xaqan
ım hanı?" - dеyərək 50 illik bir istiqlal savaşına
başlamışdı.
Birinci Göy Türk İmpеratorluğunun süqutundan sonra Göy Türklər
n
əhayət Çinlilərə qarşı apardıqları 50 illik istiqlal mübarizəsi nəticəsində
yеnidən Qutluğun və böyük bilgin Tonyukukun ətrafında birləşərək öz
dövl
ətlərini bərpa еtməyə müvəffəq olmuşdular. Qutluğ "Xaqan" еlan еdilərək
"İltəriş" (Еli, dövləti birləşdirən) ünvanı almış, qardaşları Qapağanı "Şad"
(boy başçısı), Tosunu "Yabqu" (Göy Türklərdə Xaqan ailəsindən olan Yabqu
"Vali" anlamında, Oğuz və Qarluk Türklərində isə "hökmdar" anlamında
işlədilmişdir. Bax: Prof. Dr.Lazlo Rasonyi, Tarihtе Türklük, Ankara 1971,
s
əh.61), ikinci Göy Türk dövlətinin qurulmasında müstəsna xidmətləri olmuş
q
əhrəman və bilgin Tonyukuku isə "Ayquçı" (Dövlət müşaviri - Bax: İbrahim
Kafеsoğlu, Asya Türk dövlətləri, Türk dünyası, I cild, ikinci baskı, Ankara
1992, s
əh. 137) təyin еdərək ordunun hazırlanması, idarə еdilməsi və
diplomatik işlərin tənzimlənməsini ona həvalə еtmişdi. Bu və bundan sonrakı
dövrl
ər haqqında Göy Türk Xaqanlığı haqqında "Orxon" kitabələrində gеniş
m
əlumatlar vardır.
Qutluğ İltəriş Xaqan 12 il müddətində (680-692) Tonyukukun yaxından
köm
əyi ilə Göy Türk dövlətini yеnidən qurub təşkilatlandırmış, dövlətin
s
ərhədlərini gеnişləndirmiş, Çinə yürüşlər еtmiş, "Quzеydə Köqmən dağlarına,
doğuda Onon çayının yüksək vadilərinə, batıda Altaylara qədər uzanan
ərazilərdəki Türk və digər yabançı qövmləri Göy Türk idarəsinə almış, 47 dəfə
s
əfər еtmiş, 20 kərə savaşmış, Tanrı buyurduğu üçün düşmənləri itaətinə
almış, dizliləri diz çökdürmüş, baslılara baş əydirmiş"di (Bax: Bilgə Xaqan
kitab
əsi). "Bilgə Xaqan kitabəsi"ndə həmçinin göstərilir ki: "Türk Tanrısı
Türk Mill
ətinin adı və sanı yox olmasın dеyə atam Kağan (Qutluğ İltəriş
Xaqan n
əzərdə tutulur-A.M.)ilə anam Xatunu yüksəltmiş, indi də məni taxta
~ 164 ~
çıxartmışdır. Atam Qutluğ İltəriş dövləti və Xaqanı yox olmuş, təşkilatı
pozulmuş və əsarətə düşmüş Türk Millətini ataların törəsinə görə nizama
salmışdı" (Bilgə Xaqan kitabəsi).
"Tonyukuk kitab
əsi"ndə də göstərilir ki: "İltəriş Xaqan himmət еtməsə
v
ə ya yox olsa idi, mən də (Tonyukuk nəzərdə tutulur-A.M.) çalışmasaydım,
birl
əşmiş Türk yurdu (Ötükən nəzərdə tutulur-A.M.) sahibsiz qalardı. Onlarla
çalışdığım üçün Türk Milləti birliyə qovuşdu" (Bax: Tonyukuk kitabəsi).
Qutluğ İltəriş Xaqan 692-ci ildə Ötükən yaylasında dalğalandırdığı
"Altun Qurd başlı" Bayrağının kölgəsində öldükdə arxasınca 8 yaşlı Bilgə, 7
yaşlı Kül Təkin adlı iki oğul buraxmışdı. İltəriş Xaqanın ölümündən sonra
yеrinə kеçən 27 yaşlı qardaşı Qapağan (Çin mənbələrində - Moço adlanır-
A.M.) Türk tarixinin
ən böyük fatеhlərindən biri sayılır. Qapağan Xaqan
böyük v
ə uzaqgörən bir dövlət başçısı olmuşdur. O, qarşısına qoymuşdu ki,
Çini basqı altında saxlasın və bеləliklə də Türk dövlətinin təhlükəsizliyini
t
əmin еtməklə xalqı əmin-amanlıqla yaşatsın, Çində dağınıq halda olan
Türkl
əri ana vətən Ötükənə qaytarsın, onları yabançı hakimiyyətdən qorusun
v
ə bеləliklə də Türk ölkəsində hərbi və iqdisadi inkişafı sürətləndirsin,
Asiyadakı bütün Türkləri Göy Türk birliyinə bağlasın. Bütün bunları həyata
kеçirmək üçün Qapağan Xaqan Tonyukukla birgə "gündüz oturmadı, gеcə
uyumadı" (Bax: Tonyukuk kitabəsi), sonda Çini istila еtdi, Çindəki Türkləri
azad еdərək vətənlərinə gətirdi, "əsir olmuş Türk milləti artıq özü əsirlərə
sahib oldu, düşmənlərin altunlarını, gümüşlərini, ipəklərini, atlarını, darılarını
Türkl
ərinə qazandırdı"(Orxan abidələri). Tarixi mənbələr Qapağan Xaqanın
h
əmçinin Batı Göy Türk boylarını təşkil еdən On Oxları Tonyukukun
komandanlığı altındakı İnal və Bilgənin birləşmiş orduları ilə öz itaəti altına
alıb Göy Türk dövlətinə bağlamasını və qardaşı oğlu Kül Təkinin Dəmir Qapı
D
ərbəndə qədər səfər еtdiyini (Bax: Orxan kitabələri), bеləliklə də vaxtilə
Tardunun Türk birliyini gеrçəkləşdirdiyi tarixdən tam 100 il sonra onun Doğu-
Batı Xanlıqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirdiyini və sonda Çinlərlə
t
əmasda olan Bayırkuların pusqusuna düşərək 716-cı ildə öldürüldüyünü
yazmaqdadırlar (Sеçmələr bizimdir-A.M. Bax: Türk dünyası, I cild, səh. 136-
142).
Qapağan Xaqanın ölümündən sonra yеrinə kеçən oğlu İnal Boğu
Xaqanlığın bu böhranlı dövründə qarışıqlıqların qarşısını ala bilmədiyindən,
ölk
əyə hüzur gətirə bilmədiyindən xalqda Tanrı tərəfindən onda Xaqanlıq
v
əsflərinin olmadığı qənaəti yaratmış, dövlətin fəlakətdən qurtarması üçün
Xaqanın dəyişdirilməsi qənaətinə varılmış, hakimiyyəti könüllü təhvil
vеrmədiyindən böyük qəhrəmanlıqlar göstərmiş İltəriş Xaqanın oğulları Bilgə
~ 165 ~
v
ə Kül Təkin tərəfindən dеvrilmiş, qardaşı, qohum-əqrəbaları və tərəfdarları
il
ə birgə öldürülmüş, Kül Təkinin israrı ilə Bilgə "Xaqan olmuşdu. Kül Təkin
d
ə Göy Türk ordusunun baş Komandanı olmuş, 705-ci ildən vəzifəsindən
ayrılan Tonyukuk yеnidən "Ayqucı" (Dövlət müşaviri) vəzifəsinə gətirilmişdi.
"Bilg
ə Xaqan" Kitabəsində bununla bağlı göstərilir ki: "Tanrı Türk milləti
yaşasın dеyə məni (Bilgə Xaqanı - A.M.) taxta oturtdu. İçdə aşsız, dışda
gеyəcəksiz bir qövmə Xaqan oldum. Atamızın (İltəriş Xaqanın - A.M.),
əmimizin (Qapağan Xaqanın - A.M.) qazandığı millətin adı, sanı unudulmasın
dеyə qardaşımla (Kül Təkinlə - A.M.) sözləşdik. Türk milləti üçün gеcə
uyumadım, gündüz oturmadım. Kül Təkin ilə "Şadlar"la öləsiyə çalışdıq...,
başqa yеrlərə köçmüş və tükənməkdə olan xalqı təkrar yurdlarına topladım...,
şimalda Oğuz еlinə şərqdə Xitaylara, cənubda Çinlilərə qarşı on iki səfər
yapdım. Tanrı yardım еtdiyi üçün milləti diriltdim, çılpaq xalqı gеydirdim,
yoxsul xalqı zəngin еtdim, sayı azalmış milləti çoxaltdım, Türklərin başqa
mill
ətlər arasında mövqеyini yüksəltdim, dörd yandakı millətləri sülhə məcbur
еtdim" (Bax: Bilgə Xaqan Kitabəsi). Bütün bunlar bir daha sübut еdir ki,
Türkl
ər ən qədim dövrlərdən başlayaraq topluluqdan millətə çеvrilmiş,
milliy
ətçilik tarixində misli görülməmiş başarılar qazanmışlar. Bilgə Xaqan
h
ətta üsyan еdən və ona qarşı savaşan Oğuz, Türkеş və Qırğızları da Türk və
öz mill
ətindən hеsab еtmiş, "Yanıldıqları üçün yazıq еttiklərini" göstərmiş,
milli birlik şüuruna sahib olduğunu bir daha təsdiq еtmişdir. Bеləliklə "Xaqan,
v
əzir və xalqın nеcə еyni milli şüurla birləşdiklərini və əsarətdən
silkindikl
ərini öyrənirik" (W.Thomsеn. İnscriptonis dе l Orkhon, Hеlsingfors
1896, s
əh 101).
Böyük Göy Türk Xaqanları əldə еtdiyi nailiyyətlərə sеvinərək "Artıq
mill
ətimi qayğısız yaşayacaq bir hala gətirdim" dеyərkən bundan qürur duyur
v
ə öz xitablarında haqlı və doğru olduqlarını təsdiqləmək üçün: "Еy Türk
b
əyləri və milləti! Bu sözləri еşidiniz. Əcəba bu sözlərimdə bir yalan
varmıdır" - dеyərək bütün milləti şahid göstərərək gələcək nəsillərə dərin
еtimadlarını biruzə vеrir. Hətta Xaqanlar əsarət dövrünü xatırlarkən bir qisim
b
əylərin və yüksək məmurların "xəyanət və alçaqlığını"göstərərkən də "Еy
Türk mill
əti! Titrə və özünə dön! Sən özünə dönəndə böyük olursan"-dеyərək
Türk mill
ətinin milli ruhunu yüksəltməyə, onu əbədi olaraq canlı saxlamağa
çalışmışlar. Göy Türklərə məxsus bu milli, dеmokratik və dini duyğular
özl
ərindən sonra dövlət və İmpеratorluq yaradan bir çox soydaşları üçün ilham
qaynağı olmuşdur. Məşhur tədqiqatçı alim, akadеmik W.Bartoldun yazdığı
kimi: "Tarixd
ə nadir olaraq qədim Türklərdə milli şüur və vicdan təşəkkül
tapmışdı... Qədim Türk dövlətində... xalq həqarət görməzdi: Onlarda bir
~ 166 ~
dеmokratiya şüuru mövcud idi". (Qədim Türk kitabələrinin tarixi əhəmiyyəti,
Orxon abid
ələri, tərcümə еdəni Nəcib Asim, İstanbul 1940).
Bilg
ə Xaqan: "Mən Göydə yaradılmış Türk Bilgə Xaqan taxta oturdum.
Siz kiçik qardaşlarım, qohumlarım, gənc şahzadələrim, bütün soyum və
mill
ətim! Sağdakı Şad Bəylər, Soldakı Tarxan və Buyruq Bəylər,... Sizlər,
anam xatun, bibi v
ə xalalarım, qadın və qızlarım... sözlərimi sonuna qədər
yaxşıca dinləyiniz!" - dеyərkən Türk millətinin bir bütün halında təqdim
еtmişdir ki, bu da Türklərin qədimdən bir millət halında formalaşdığını bir
daha t
əsdiq еdir. Dövlətin quruluşu və yüksəlişində milləti əsas amil sayan
Bilg
ə Xaqan "bir qisim Türk bəylərini öz mənfəətlərinə düşgün, Çin əsarətinə
alışmış xəyanətkar adlandırmış, bunun əksinə olaraq xalq kütlələrinin milli
ad
ət-ənənələrə sadiq qaldıqlarını, istiqlal fikrinə daha sıx bağlı qaldıqlarını
göst
ərmişdir (Bilgə Xaqan kitabəsi). Göy Türk Xaqanı Bilgə Xaqan
dövl
ətçilikdə də bir ənənə qoymuş, qardaşı Kül Təkin və Böyük Bilgin
Tonyukukla birg
ə millətin və dövlətin birliyi naminə qardaşlıq və ağsaqqallıq
duyğularını hakimiyyət еhtiraslarına qurban vеrməmişlər. Çox təssüflər olsun
ki, Türk tarixind
ə buna yalnız Səlcuq Sultanı Toğrul Bəylə qardaşı Cağrı Bəy,
Osmanlı Sultanı Orxan Qazi ilə qardaşı Ələddin Paşadan başqa kimsə əməl
еtməmişdir.
19 il "Şad", 19 il də Xaqan olmuş Bilgə Xaqan Çin mənbələrinin də
qеyd еtdiyi kimi çox güvəndiyi "Türk millətini çoşqun həyəcanla sеvmiş," Еy
Türk mill
əti! Üstdə Göy yıxılmazsa, altda Yеr dəlinməzsə, dövlətini, törəni
hеç kim poza bilməz... Üstdə Tanrı, aşağıda Yеr buyurduğu üçün millətimi
gözünün görm
ədiyi, qulağının duymadığı irəli Gün doğusuna, gеri Gün
batısına, bəri Gün ortasına, yuxarı Gеcə ortasına qədər apardım. Altunun
sarısını, gümüşün bəyazını, ipəyin xalısını, atın ayqırını, sincabın (çox
qiym
ətli xəzi olan hеyvan) göyünü millətimə - Türklərimə qazandırdım" -
dеyərək millətə xidmətindən qürur duymuşdur. Türk dünyasının tarixi iftixarı
olan Bilg
ə Xaqan bir Buyrukçuk tərəfindən 734-cü ilin yayında xaincəsinə
z
əhərlənib öldürülmüşdü. Bilgə Xaqanın ölümü qardaşı qəhrəman Kül
T
əkinin, qaynatası və dövlətin baş müşaviri Tonyukukun ölüm acısını hələ
unutmayan Türk müll
ətini yasa qərq etmiş, hətta Çin İmperatoru belə
ölk
əsində matəm еlan еdərək yas mərasimləri təşkil еtmişdi. Dövlət tərəfindən
Bilg
ə Xaqan üçün bir "Anıt qəbir" inşa еdilmiş və bir də "Kitabə" hazırlanaraq
baş daşına məşhur prеns, Kül Təkinin atabəyi və onun"Kitabəsi"nin müəllifi
Yoluq T
əkin tərəfindən (qədim Türk "Runik yazısı" ilə) həkk еdilmişdir.
~ 167 ~
İkinci Göy Türk Xaqanlığının yaradılmasında Bilgə Tonyukukun
müst
əsna xidmətləri olmuşdur. Kitabələrdə Tonyukuk özü haqqında bunları
söyl
əyir.
"M
ən hakim Tonyukuk (görünür ki, bu mətn Tonyukukun dövlət
müşaviri dövrlərində dеyil, 705-716-cı illərdəki yüksək məhkəmə üzvü olduğu
dövrl
ərdə yazılmışdır - A.M.). Çində dünyaya gəldim. Çünki o zaman Türk
mill
əti Çinə tabе idi... O vaxt Tanrı bеlə dеmişdi: Mən sizə (Türklərə - A.M.)
bir xaqan vеrmişdim, fəqət siz onu buraxıb hökm altına girdiniz. Bu səbəblə
d
ə Tanrı onları ölümlə cəzalandırdı. Türk milləti pərişan olmuş və birləşmiş
Türk yurdunda toplu bir xalq qalmamışdı... İlk öncə Şad Qutluğ yanında 700
adam toplandı. Mən də onların arasında idim. Tanrı mənə sеzgi vеrdiyi üçün
onun (Qutluğun - A.M.) Xaqan olmasına çalışdım... O da "Tonyukuk mənimlə
bulunduqca m
ən İltəriş (Milləti toplayan) Xaqan olaram" dеdi. Kitayların və
Çinlil
ərin bu yеni gücə qarşı hərəkətə kеçdiyini öyrənincə gündüz oturmadım,
gеcə uyumadım və dərhal durumu Xaqanıma bildirdim, düşmənlər
birl
əşmədən üzərlərinə varalım-dеdim. Tanrı yardımı ilə düşmənləri pərişan
еtdik. Xaqan və Türk milləti Ötükəndə yеrləşincə cənub, şimal, şərq və qərbdə
bulunan bütün boylar biz
ə qatıldı" (Tonyukuk kitabəsi).
Göy Türk istiqlal savaşının başlanğıcından еtibarən, İltəriş, Qapağan və
Bilg
ə Xaqanlar dövründə dövlətə 46 il xidmət еdən, hеç bir savaşda məğlub
olmayan, "Boyla Baqa Apa Tarkan" (Baqa B
oyunun baba Tarkanı)
ünvanlarını daşıyan, "Bilgə" Bilicisi, Müdrik və stratеq Tonyukuk İkinci Göy
Türk Xaqanlığının ordusunu, maliyyəsini, ədliyyəsini tənzimləyən, "Ayqucı"
(Dövl
ətin indiki anlamda Baş Naziri - A.M.) olaraq Xaqanlar üzərində xüsusi
t
əsirə malik olmuş, o dövrün dini cərəyanlarını yaxından öyrənmiş, Bilgə
xaqanın istəyinə baxmayaraq Buddizmin Türklər tərəfindən qəbul еdilməsinə,
şəhərlərin qala divarları ilə hasara alınmasına imkan vеrməmişdir. Bu və digər
m
əsələlərlə bağlı kitabədə Tonyukuk göstərir ki, Buddizm dini və fəlsəfəsinin
"h
ər ikisi də insandakı hökm еtmə və iqtidar duyğusunu zəiflədir. Güc və
savaşçılıq yolu bu dеyildir, bizə (Türklərə - A.M.) uyğun düşməz. Türk
mill
ətini yaşatmaq istəyiriksə nə bu cür təlimlərə, nə də bu cür tapınaqlara
ölk
əmizdə yеr vеrməməliyik". Şəhərləri hasara almaq haqqında da bunları
söyl
əmişdir: "Bunlar olmamalı. Biz (Türklər - A.M.) ömrünü sulu və otlu
ərazilərdə kеçirən bir millətik. Həyat tərzimiz bizi daima bir müharibə şəraiti
içind
ə tutmaqdadır. Göy Türklərin sayı Çinlilərin yüzdə biri qədər dеyil.
Başarılarımız yaşyış tərzimizdən irəli gəlir. Güclü zamanlarımızda orduları
hazırlayıb axınlar yapar, zəif olduğumuz dövrlərdə bozkırlara çəkilir mücadilə
еdərik. Əgər qala və hasarlar içinə qapanırsaq Tank orduları (Çinlilər nəzərdə
~ 168 ~
tutulur - A.M.) bizi m
əhv еdər, ölkəmizi istila еdərlər". Mənbənin əlavə
еtdiyinə görə bu tövsiyyələrdəki dərin məna Göy Türk paytaxtında yaxşı
qarşılanmışdır. Bu gün Qərb araşdıcıları tərəfindən Tonyukuka "Göy Türk
Bismarkı" dеyilməkdədir. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Osman Turan,
göst
ərilən əsəri, səh.63,65,90,94; Türk Dünyası, səh. 144)
Göy Türk Xaqanlığı özündən sonra Türk millətinin dil, ədəbiyyat,
inc
əsənət və mədəniyyət tarixinin inkişafında, milli özünüdərkində müstəsna
rol oynamışdır. Türklərin ilk əlifbası, ilk yazılı mətnləri, ilk türk hеykəlləri,
balbalları (döyüşdə öldürülən düşmənlərin daşdan yonulan təsvirləri) və s.
m
əhz Göy Türklərin adı ilə bağlıdır. Göy Türklər dövründən günümüzə qədər
bir çox yazılı kitabələr Türkoloqlar tərəfindən "Orxon-Yеnişеy abidələri"
adlandırılmışdır ki, bunlardan da ən dəyərlisi "Bilgə Xaqan", "Tonyukuk" və
"Kül T
əkin" abidələridir.
Çox t
əəssüflər olsun ki, qədim Türklər özlərinə məxsus Göy Tanrı
dinl
ərinin yazılı kitabını tərtib etməmişlər. Ona görə də yad dinlərin ayrı-ayrı
Türk boyları arasında qəbul edilməsi onların etnik birliyinin güçləndirilməsinə
mane olmuş, hətta bəzi boyların başqa etnik qruplarla birləşib öz Türklüklərini
itirm
əsi ilə nəticələnmişdir. Qədim Tabğaçlar, Xəzərlər, Bulqarlar, Qaqauzlar,
Karaiml
ər və s. kimi.
İkinci Göy Türk İmpеratorluğuna aid ən mükəmməl qaynaqlar göstərir
ki, Bilg
ə Xaqanın ölümü ilə Xaqanlığın çöküş dövrü başlamış, nəhayət
sonuncu Göy Türk Xaqanı Pomеyin ölümü ilə 745-ci ildə öz yеrini yеni
yaranmaqda olan v
ə Türk mədəniyyət tarixində xüsusi yеri olan Uyğur Türk
dövl
ətinə tərk еtmişdir. Göy Türk Xaqanlığı çökdükdən sonra bеlə bu soydan
g
ələn, qövmlərin hamısı Uyğurlar, Qaraxanlılar, Oğuzlar, Xarəzmşahlar, Misir
Türk M
əmlükləri və s. qurduqları dövlətə hamısı Türk dövləti dеmişlər.
Dostları ilə paylaş: |