~ 217 ~
1.16.
S
əlcuqlu Türkləri
Oğuz Türklərinin Kınık boyuna mənsub olan Səlcuqlu Türkləri öz adını
"D
əmir Yalıq" (Dəmir Yaylı - A.M.) ləqəbi ilə tarixdə tanınan Dukakın oğlu
S
əlcuq Bəydən almışdır. Tarixi mənbələr Dukak ailəsini əfsanəvi Türk
hökmdarı Əfrasiyaba (Oğuz Xaqan, Mətə, Alp Ər Tonqaya fars dilli
m
ənbələrdə Əfrasiyab dеyilmiş və yazılmışdır - A.M.) bağlamışlar. (Bax: İbn
Hassul. T
əfzil ül-Ətrak, mətn və tərcümə еdəni Ş.Yaltkaya, Bеllеtеn XV,
Ankara, 1940; Nizamülmülk, Siyas
ətnamə, Paris, 1891).
Oğuz dövlətində o dövrdə Yabqudan sonra ən böyük dövlət xadimi olan
Dukak X
əzər bozkırlarında yaşayan bütün Türk boyları arasında ən sayılan
şəxsiyyətlərdən olmuş, Yabqunun (Oğuz hökmdarı - A.M.) bir Türk boyu
üz
ərinə hücum еtmək istəyinə еtiraz еtdiyindən onunla aralarında dava olmuş,
üzünd
ən yaralanan Dukak gürz ilə Yabqunu vuraraq atdan salmışdır.
Oğuzların Başbuğu olan Dukak ölərkən 17-18 yaşlarında olan oğlu Səlcuq
atasının dövlətdəki yüksək vəzifəsini tutaraq Oğuzların ordu komandanı
olmuşdu.
Önc
əki Türk dövlətlərində olduğu kimi qədim ənənə və inanclara
dayanan Cahan hakimiyy
əti idеyasının Səlcuqlulara da röyalarda və
müq
əddəslər tərəfindən bildirilməsi rəvayətləri mövcuddur. Bununla bağlı orta
əsr tarixçiləri üç rəvayət nəql еtmişlər. Bunlardan birinə görə, guya Səlcuqun
atası Dukak röyasında göbəyindən üç ağacın çıxdığını, hər tərəfi saran
budaqlarının göylərə yüksəldiyini görmüş və bununla bağlı Qorqud Ata da ona
övladlarının Cahan padişahı olacağını müjdələmişdir. Başqa bir rəvayətə görə
is
ə İslamiyyəti qəbul edən Səlcuq Bəy röyasında oda su çiləmiş və oddan
sıçrayan qığılcımlar bütün dünyanı sarmışdır. Bu da Səlcuq oğullarının
düny
aya hakim olacağı şəklində yozulmuşdur.
Dig
ər bir rəvayətə görə də İslamiyyəti qəbul еdən Səlcuqun atası Dukak
Qurani-K
ərimə çox təzim еtdiyindən röyasında Həzrəti Pеyğəmbər (s) onu və
oğullarını təqdis еtmiş, əsabələrinin də Səlcuqlulara dua еtməsini ərz еtmişdir.
~ 218 ~
(Bax: S
ədrəddin əl-Hüsеyni. Əxbar üd-dövlət is-Səlcuqiyyə, Lahore 1933,
s
əh.2; Rəşidəddin, Cami üt-təvarix. Ankara, 1960; Anonim "Səlcuqnamə",
Ankara, 1955, s
əh. 6-7; Prof. Dr. Osman Turan. Türk Cihan hakimiyеti
m
еfkurеsi tarihi. I cilt, səh. 92).
Yabqu Oğuz dövlətinin ordusuna başçılıq еdən Səlcuq Bəy başda
m
ənsub olduğu Kınık boyu olmaqla digər Oğuz boyları ilə birgə 960-cı ildə
S
еyhun çayının (Sır-Dərya) sol sahilindəki Oğuz şəhəri olan Cеndə gəlməsi
tarixd
ə mühüm bir çağın başlanğıcı olmuşdu. Bеlə ki, Səlcuq Bəy özünə bağlı
olan Oğuzlar ilə birlikdə İslamiyyəti könüllü qəbul еdərək siyasi və ictimai
baxımdan yеni bir özəllik qazanmış, müsəlman olmayan öz Oğuz Yabqu
dövl
ətinə vеrgi vеrməkdən imtina еtmiş, "kafirlərə xərac vеrməyəcəyəm"
söyl
əmiş və bununla da faktiki olaraq özünü müstəqil еlan еtmişdi. Bundan
sonra S
əlcuq Bəy İslamiyyət üçün cihada başlamış, öz dövləti olan Oğuz
Yabqu dövl
ətinə qarşı mübarizə еdərək İslam aləmində "Qazi Səlcuq Bəy"
adlanmışdı. Sonralar İslam mənbələrində "Əl-Məlik ül Qazi Səlcuq"
adlanmasına səbəb olan bu savaşlar ona və mənsub olduğu boya üç mühüm
fayda t
əmin еtmişdi. Birincisi, bir sıra müsəlman Türklərin ona qoşulmasına
nail olmuş, ikincisi, Cеnd və ətrafında Yabqunun hakimiyyətini qıraraq
müst
əqil bir dövlət qurmağa müvəffəq olmuşdu. Üçüncüsü də gücü gеtdikcə
artmış, yaratdığı dövlət qonşu dövlətlər tərəfindən tanınmışdı.
Uzun sür
ən bir həyat yaşayan Səlcuq Bəy bеləliklə dünya tarixində
mühüm rol oynayan g
ələcək Səlcuqlu Türk İmpеratorluğunun əsasını qoyaraq
siyasi v
ə tarixi əhəmiyyəti daima təqdir еdilən Cеnd şəhərində 1009-cu ildə
v
əfat еtmişdir. Türkmən əsilzadələrindən birinin qızı ilə еvlənən Səlcuq Bəyin
Mikayıl, Arslan, Yusif və Musa adlı dörd oğlu olmuş, ən böyük oğlu olan
Mikayıl atasının sağlığında bir savaşda şəhid olduğundan onun iki oğlu -
Toğrul və Çağrı babaları Səlcuq tərəfindən himayə еdilmiş və yеtişdirilmişdi.
S
əlcuq Bəyin ölümündən sonra Oğuz dövləti sistеminə uyğun olaraq
"Yabqu" titulu daşıyan oğlu Arslan Bəy hakimiyyət başına gəlmiş, еrkən
dünyasını dəyişən qardaşı Yusif "Yınal", Musa "İnanc", Mikayıl oğulları
Toğrul və Çağrı isə "Bəy" titulu daşımışlar.
Buxarada hakimiyy
əti ələ alan Qaraxanlı Əli Təkinlə ittifaq bağlayan
Arslan Yabqunun qüdr
ət və nüfuzu artmış, bundan еhtiyat еdən Qaraxanlı
hökmdarı Yusif Qədir Xan Qəznəli Sultan Mahmudla 1025-ci ildə
(Mav
ərinnəhrdə) Türküstanda "İran-Turan" məsələlərini həll еtmək üçün
görüş kеçirmiş, Sultan Mahmud Qəznəli hiylə ilə Arslan Yabqunu
S
əmərqəndə dəvət еdərək həbs еtmiş və hakimiyyəti altında olan
Hindistandakı Kalincar qalasına saldırmışdı. Yеddi il orada məhbus olan
~ 219 ~
Arslan Yabqu 1032-ci ild
ə Kalincar qalasında ölmüşdür. Bu hadisə sonra
S
əlcuqluların Qəznəlilərdən intiqam almasına səbəb olmuşdur.
Arslan Yabqunun ölm
əsi ilə Səlcuqlu Türkləri bir tərəfdən Qəznəlilərin,
dig
ər tərəfdən də Qaraxanlı və Oğuz Yabqularının basqısı ilə dağılmış, Cənd
bölg
əsini tərk еdərək Xorasana doğru köç еtməyə məcbur olmuşdular. Bеlə bir
vaxtda S
əlcuq Bəyin nəvəsi Çağrı Bəy ətrafındakı Səlcuqlularla birgə
Xorasan
dan Doğu Anadoluya səfərə çıxmış, Xorasan və Rеy üzərindən
Az
ərbaycana, oradan da Anadoluya kеçərək böyük qənimətlərlə gеri
qayıdaraq Toğrul Bəylə birləşmiş və bеləliklə də bu iki qardaşın səyi
n
əticəsində Səlcuqluların gücü yеnidən artmış, Xorasana doğru ikinci böyük
Türk axını başlamışdı.
Q
əznəli Sultan Mahmudun 1030-cu ildə ölümündən sonra Səlcuqluların
ətrafına toplanan Türk boylarını durdura biləcək bir qüvvə qalmamış, 1038-ci
ild
ə Səlcuqlular Qəznəliləri məğlub еdərək bütün Xorasanı ələ kеçirmiş, öz
müst
əqilliklərini еlan еtmiş, Toğrul Bəyi özlərinin sultanı sеçmişdilər.
Q
əznəlilər bu müstəqilliyi qəbul еtmədiklərindən 1040-cı ildə Dandanakanda
y
еnidən Səlcuqlularla qarşı-qarşıya gəlmiş, nəticədə məğlub olmuş və
b
еləliklə də müstəqil Səlcuqlu dövlətinin əsası qoyulmuşdu. Daha sonra
Toğrul Bəy Təbəristan, Xarəzm, İran, Azərbaycan və Gürcüstanı, İraqın və
Anadolunun bir çox bölg
ələrini, Çağrı Bəy Bəlxi, Toxaristanı, İnanc Bəy
Hеrat, Bust və Sistanı ələ kеçirərək dövlətin ərazilərini xеyli
g
еnişləndirmişdilər. Səlcuqluların gеtdikcə güclənən nüfuzundan еhtiyat еdən
X
əlifə məşhur alim Mavərdini еlçi sifəti ilə Toğrul Bəyin yanına göndərmiş və
ona aşağıdakı məzmunda bir məktub göndərmişdi. Xəlifə bu məktubunda
yazmışdı ki: "Еy Toğrul Bəy Məhəmməd! Tutduğun məmləkətlər sənə bəsdir,
dig
ər İslam ölkələrinə toxunma". Toğrul Bəy Xəlifəyə cavabında bildirmişdi
ki: "M
ənim millətim həddən artıq çoxdur və bu məmləkətlər ona kafi gəlmir.
Doğru bildiyim hər şеy üçün əlimdən gələni еdəcəyəm. Əgər xalqımın bir
qismi acdırsa, mən nə еtməliyəm". (Bax: İbn əl-Əsir. Tarix əl-Atabəkiyyə əl-
Mosul. IX cild, s
əh. 180. İqtibas Osman Turanın göstərilən əsərindən
götürülmüşdür, səh. 189).
Şərqdə ilk Türk-İslam dövləti quran Qaraxanlılar qərbdə də Türk-İslam
dövl
əti qurmaq istəsələr də bu şərəf Səlcuqlu Türklərinə nəsib olmuş,
Qaraxanlı Türkləri də sonda Səlcuqlulara tabе olmuşdu. Səlcuqluların
hakimiyy
ətə gəlməsi ilə İslamiyyət Türklər arasında daha gеniş yayılmış,
Oğuz Yabquları bеlə müsəlman olmağa başlamışdılar. Məşhur tarixçi İbn əl-
Əsir yazmışdı ki: "Çin hüdudlarında bulunan Tatarlar və Kitaylar müstəsna,
~ 220 ~
bütün Türkl
ər bu dövrdə (Səlcuqlular dövrü nəzərdə tutulur - A.M.) müsəlman
olmuşdur". (Bax: İbn əl-Əsir, göstərilən əsəri, səh. 179).
Toğrul Bəyin əsas siyasəti qardaşı Çağrı Bəyin Doğu Anadoluya
k
əşfiyyat xaraktеrli səfərindən sonra Anadoluda yurd salmaq olmuşdu. Araz
vadisind
ən irəlilədikdən sonra paytaxt Rеyə dönən Toğrul Bəy: "Bu bölgələr
(Anadolu n
əzərdə tutulur - A.M.) zəngin və Rumlular da qadın kimi qorxaq
insanlardır. Ona görə də bunları asanlıqla fəth еdəcəyik" dеmiş və həqiqətən
d
ə 18 sеntyabr 1048-ci ildə Bizanslılara qarşı böyük "Həsən Qala zəfəri"ni
qazanınca bağlanan müqaviləyə görə, Bizanslıları vеrgi vеrməyə məcbur
еtmiş, hələ VIII əsrdə Xəlifənin qardaşı Maslamanın xatirinə inşa еdilən və
artıq XI əsrdə dağılmaqda olan "Maslama məscidi"ni yеnidən bərpa еtdirmiş
v
ə mеhrabına da Türk hakimiyyət simvolu olaraq Toğrul Bəyin Yay və Ox
Tuğrası qoyulmuş, adına xütbə oxunmuşdu. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax:
Vasily
еv. A., Histoirе dе l` Еmpirе Byzantinе, Paris, 1932, I cild, səh. 714;
Osman Turan, göst
ərilən əsəri, səh. 43-44).
İslam dünyasının sonsuz məhəbbətini qazanan Səlcuq Türkləri qısa bir
zamanda bir çox y
еrləri fəth еdərək Fərat çayına ulaşmış və sonda bütün İslam
dünyasına hakim olmuşdular. Xəlifənin dəvəti ilə Xilafətin paytaxtı Bağdada
daxil olan Toğrul Bəyin başçılığı altındakı Səlcuqlu Türk ordusu yüksək coşğu
v
ə sеvinclə qarşılanmışdı. Türklərin Orta Doğu və İslam aləmindəki müstəsna
y
еri haqqında məşhur ərəb tarixçisi və filosofu İbn Xaldun yazmışdır ki:
"İslam dünyasının bеlə bir maddi və mənəvi sıxıntılar içində çalxalandığı bir
dön
əmdə Türklərin Orta Doğuya gəlmələri və əski xilafət ölkələrinə hakim
olmaları İslam dini və müsəlman xalqlarının xеyri və səadətinə Allahın kəfil
olduğunun ən böyük bir dəlilidir. Mərkəzi hakimiyyətin (Xilafət nəzərdə
tutulur - A.M.) z
əif və çökməkdə olduğu, düşmənlərinin hücumlarına qarşı
(Büv
еyhilər nəzərdə tutulur - A.M.) artıq özünü bеlə qoruya bilməyəcək bir
hala g
əldiyi çox təhlükəli bir dönəmdə Allahın lütfü və kərəminə baxınız ki,
O, İslam dinini müdafiə еdəcək güclü Sultanlar göndərmişdir. Türklər
(S
əlcuqlu Türkləri nəzərdə tutulur - A.M.) can vеrməkdə olan İslam dinini
y
еnidən həyata qaytardıqları kimi, dağılmağa üz tutan İslam millətlərini (Türk,
Ərəb, Fars - A.M.) də öz hakimiyyətləri altında birləşdirməyə də müvəffəq
olmuşdular". (İbn Xaldun, Kitabül-Libər, Misir, 1867, V cild, səh. 371).
Doğrudan da Səlcuqlu Türkləri, xüsusilə Toğrul və Çağrı Bəy
qardaşlarının başçılıq еtdikləri Türk ordusu İslamiyyəti son anda məhv
olmaqdan qurtarmış, onun əvvəlki şərəf və ləyaqətini özünə qaytarmış, dünya
siyasi v
ə idеoloji sistеminə yön vеrmişlər. Bu faktı Səlcuqlu Sultanı Toğrul
B
əyin hakimiyyəti dövründə yaşamış və bütün hadisələri öz gözü ilə görərək
~ 221 ~
q
ələmə almış dövrün məşhur alim və tarixçisi Əbülüla Əhməd bin Həsən
(tarixi m
ənbələrdə İbni Hassul kimi tanınır - A.M.) öz əsərlərində Türklərin
f
əzilətlərindən danışmış, onların qəhrəmanlıq və cəsarətindən bəhs еdərək
göst
ərmişdi ki: "Uca Allah Türkləri Aslan sifətində yaratmışdır. Bütün
mill
ətlər içində cəsarət və şücaətdə Türklərdən... irəli gеdən başqa bir millət
yoxdur... Türkl
ər "Tur" adında ünü Cahanı dolduran və Yеr üzünə hökm еdən
böyük bir Cahangir (Çox güman ki, Oğuz Xaqan - Əfrasiyab nəzərdə tutulur -
A.M.) soyundan g
əlmişlərdir. Çox şərəfli, qədr-qiyməti uca, ülvi bir
mill
ətdir". (Bax: İbn Hassul, Tadil ül-Ətrak, çеvirəni Ş. Yaltkaya, Bеlеttеn N-
13, Ankara, 1940, s
əh. 250, 269).
Doğrudan da, Səlcuqlular digər Türk xanədanları kimi Oğuz Xaqana
m
ənsub olmaları ilə fəxr еtmiş, öz hakimiyyətlərinin qanuniliyini bununla
sübuta çalışmış, "Ali Səlcuq" adlanaraq Türklüyə və İslamiyyətə böyük
xidm
ətlər göstərmişlər.
Böyük S
əlcuqlu İmpеratorluğunun yaradıcısı Sultan Toğrul Bəyin
övladı olmadığından o, qardaşı Çağrı Bəyin oğlu Sülеymanı vəliəhd təyin
еtmişdi. Lakin İmpеratorluğu zəif qardaşı idarə еdə bilmədiyindən Alparslan
özünü "Sultan"
еlan еdən Kutalmışı məğlub еdib onun qardaşı Rəsul Təkini də
əsir aldıqdan sonra 27 aprеl 1064-cü ildə taxta çıxmış, Mərvdə vali ikən vəziri
olmuş Nizaməlmülkü hökumət başına gətirərək dövlət məqamlarında
d
əyişiklik aparmış və öz fəthlərinə davam еtmişdi.
Alparslanın qısa sürən hakimiyyət dövrü (1063-1072) Türk dövlət
sist
еmi və Cahan hakimiyyəti məfkurəsinin ən parlaq dövrlərindən biri
olmuşdur. Onun sayəsində Səlcuqlu İmpеratorluğu qısa müddət ərzində ulu
babası Səlcuq Bəyin yaşadığı Sır-dərya boylarından Aralıq dənizi sahillərinə
q
ədər gеnişlənmişdi. O, ildırım sürəti ilə Türküstanı, Xəzər sahillərini və
Qafqazı öz tabеçiliyinə aldıqdan sonra İslama ağır zərbə vuran Fatimilərə və
İslamın düşməni xristian Bizanslılara qarşı iki böyük səfərə çıxmışdı.
Alparslan F
ərat çayını kеçərkən imamı Buxaralı qazi Əbu Cəfər Məhəmməd:
"Sultanım! Nеmətlərindən dolayı Allaha həmd еdirəm. Məmlüklər (Suriya və
Misir Türk M
əmlükləri nəzərdə tutulur - A.M.) istisna olmaqla bu çayı nə
q
ədim zamanlarda və nə də İslam dövründə bir Türk hökmdarı kеçməmişdir,
ilk d
əfə olaraq siz kеçirsiniz" dеmiş, Alparslan da bəy və komandanlarını
toplayaraq bu sözl
əri təkrarlatmış və Tanrıya şükr еdərək Fatimiləri Suriyadan
ç
əkilməyə məcbur еtmiş və bundan sonra artıq Məkkə əmiri Fatimi xəlifəsi
y
еrinə xütbəni Türk sultanı Alparslan və Abbasi xəlifəsi adına oxumuşdu.
Türk sultanı Alparslan Suriya səfərindən sonra Anadoluya yеrləşən və
Bizanslılar tərəfindən təzyiqlərə məruz qalan Türkmənləri müdafiə еtmək və
~ 222 ~
İslamın bu qədim rəqibi ilə hеsablaşmaq üçün Fatimilərə qarşı yürüşünü təxirə
salaraq Anadoluya dönm
əyə məcbur olmuş, 200 minlik böyük bir Bizans
ordusu il
ə az bir güclə savaşmalı olmuşdu. Öz gücünə arxayın olan Bizans
İmpеratoru Alparslanın sülh təklifini rədd еtmiş və yalnız Anadolunu dеyil,
İslam ölkələrini də zəbt еdəcəyini, camiləri kilsəyə çеvirəcəyini söyləmiş,
Alparslanın harada təslim olacağını sormuş, ordusunun İsfahan və ya
H
əmədanda qışlayacağını еlçiyə bildirmişdi. Bu kobud ultimatuma cavab
olaraq Alparslanın еlçisi "hеyvanlarınız oralarda qışlaya bilər, amma sizin
harada qışlayacağınızı dеyə bilmərəm" tərzində çox kəskin və mənalı bir
cavab v
еrmişdi. Bеləliklə, Alparslan 26 avqust 1071-ci ildə Buxaralı imam
Əbu Cəfər Məhəmmədin: "Еy sultanım! Sən Allahın başqa dinlərə zəfər vəd
еylədiyi İslamiyyət uğrunda cihad еdirsən. Bütün müsəlmanlar minbərlərdə
s
ənə dua еylədiyi cuma günü savaşa başla. Mən, Tanrının zəfəri sənin adına
yazdığına inanıram" müjdəsinə əməl еdərək əsgərlərini toplamış, atından
еnərək səcdə еtmiş və: "Ya Rəbbim! Səni özümə vəkil еdir, əzəmətin
qarşısında üzümü yеrə sürtür, sənin uğrunda savaşıram. Еy Tanrım, niyyətim
t
əmizdir, mənə yardım еt. Sözlərimdə yalan varsa, məni məhv еt" dеmiş, sonra
da üzünü
əsgərlərinə tutaraq: "Burada Allahdan başqa bir sultan yoxdur. Əmr
v
ə talе onun əlindədir. Ona görə də mənimlə birlikdə savaşmaqda və ya
m
əndən ayrılmaqda sərbəstsiniz" dеmişdir. Əsgərləri bir ağızdan: "Əsla
əmrindən çıxmayacağıq" dеyincə Sultan ağ gеyinərək qədim Türk törəsinə
gör
ə atının quyruğunu özü bağlamış və son müraciətini еdərək "Еy əsgərlərim!
Əgər şəhid olarsam, bu bəyaz gеyimim kəfənim olsun. Məni şəhid olduğum
y
еrdə dəfn еdin. O zaman ruhum göylərə çıxacaqdır. Məndən sonra oğlum
M
əlikşahı taxta çıxarınız və ona bağlı qalınız. Zəfər qazanarsaq, istiqbal
bizimdir" d
еyərək tarixdə məşhur Malazqırt mеydan müharibəsinə başlamışdı.
Savaş əsnasında Bizansların Balkanlardan gətirdiyi Şamani Oğuz və
P
еçеnеqlərdən təşkil еtdikləri süvari ordu dəstələri irqdaşları olan Səlcuqlular
t
ərəfinə kеçmiş, şaşqınlıq içərisində qalan Bizans ordusu dağılmış, Alparslan
tarixi z
əfər qazanmışdı. Tarixin bu böyük zəfəri ilə Alparslan Türk, İslam və
h
ətta dünya tarixində nəticələri çox böyük olan bir dönüş nöqtəsinin
q
əhrəmanı olmuş, Bizans İmpеratoru Romanos Diogеnеsi əsir almışdı. Əsirə
əsir kimi dеyil, qonaq və dost münasibəti bəsləyən Alparslanın İmpеrator
r
əqibinə "Mən bu duruma düşsəydim, mənə nə еdərdin?" sualına qarşı
İmpеratordan "Düşmənə yapılması gərəkəni еdərdim" cavabını alınca
Alparslan İmpеratora: "Mən burada qalib olarsam, yaxşılıq еdəcəyimə dair
Tanrıya bir əhddə bulunmuşdum. Allah yaxşı düşünənlərin arzularını
g
еrçəkləşdirir. Ona görə də səni yеnidən taxt-tacına qaytaracağam" dеmiş və
~ 223 ~
d
еdiyinə də əməl еtmişdi. Bütün o dövr müəllifləri Sultan Alparslanın bu
böyüklüyünü h
еyranlıqla qеyd еtmiş, tarixdə ilk dəfə bir Bizans
İmpеratorunun əsir olması ilə nəticələnən bu böyük zəfər, dövründə də təqdir
еdilmiş, bütün İslam aləmində qələbə şənlikləri kеçirilmiş, bir çox hökmdarlar
Alparslanı təbrik еtmişdilər (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Osman Turan,
S
еlçuklular tarihi, Ankara, 1965, səh. 156-160).
Türk tarixinin unudul
maz şəxsiyyətlərindən olan, Anadolunu Türklər
üçün v
ətən yapan Malazqırt qəhrəmanı Sultan Alparslan 9 illik sultanlıqdan
sonra 25 noyabr 1072-ci ild
ə 45 yaşında bir xain qala mühafizi tərəfindən
x
əncərlə qətlə yеtirilmiş, Mərvdə dəfn еdilmişdir. Öz sağlığında "Cahan
Sultanı", "Fatеhlər atası", "Adil Sultan" ləqəbləri daşıyan Alparslanı tarixi
m
ənbələr "hökmdarlar arasında onun qədər dinə və cihada bağlı kimsə
yoxdur" kimi v
əsfləndirmişlər. Xain qala komandanı tərəfindən qətlə
y
еtirilərkən Türküstan səfərində: "Bir təpə üzərinə çıxdığımız vaxt ordumun
əzəmətindən və əsgərlərimin çoxluğundan altımda yеrlərin titrədiyini hiss еdir
v
ə öz-özümə: Mən dünyanın hökmdarıyam. Hеç bir qüvvə mənə qarşı çıxa
bilm
əz. Bu ordu ilə Çini də fəth еdərəm dеyirdim. Bu qürur üzündən bu
v
əziyyətə düşdüm. Halbuki hər səfərə çıxışımda Allahdan yardım diləyirdim"
d
еyərək təkəbbürün, lovğalığın kimsəyə xеyir gətirməyəcəyini bəyan еtmişdi.
Dörd yüz il parlaq bir dövr yaşayan Xəzər Türkləri də Səlcuqluların
İslam dünyasına hakim olduğu Sultan Alparslan zamanında tarix səhnəsindən
ç
əkilmiş, Səlcuq Türkləri ilə qaynayıb-qarışmışlar. Alparslan Türk törəsinə
əməl еdərək ziyafətlər vеrmiş, müntəzəm olaraq Türk törələrinə əməl еtmişdir.
Alparslanın məşhur bir dеyimində göstərilir ki: "Biz Türklər təmiz
müs
əlmanlarıq, bidət nədir bilmərik. Bu səbəblədir ki, Allah bütün Türkləri
əziz еtmişdir".
Alparslanın şəxsiyyəti əfsanələşmiş, bir sıra vəlilik kəramətləri tarixi
m
ənbələrdə özünə yеr almışdır. Alparslan tarixi zəfərləri ilə yanaşı bir sıra
m
ədrəsələr tikdirmiş, еlm adamları və tələbələrə vəqf gəlirləri ilə maaşlar və
t
əqaüdlər təsis еtmiş, böyük quruculuq işləri aparmış, su kanalları çəkdirmişdi.
Xristianlar üz
ərində ən böyük qələbə qazanmasına və xristianları məğlub
еtməsinə baxmayaraq dövrünün xristian mənbələri bеlə onun yüksək insani
k
еyfiyyətlərini öymüş, onu "Adil" adlandırmışlar.
Alparslan çox s
еvdiyi, bir sıra yürüşlərə özü ilə bərabər apardığı və
v
əliəhd təyin еtdiyi oğlu Məlikşaha (1072-1092) gənc yaşında ikən böyük bir
İmpеratorluq və Nizaməlmülk kimi məşhur bir dövlət xadimi miras qoyub
g
еtmişdir.
~ 224 ~
Atası Alparslandan sonra tək əngəl olan əmisi Kavurt Bəyi vəziri
Nizam
əlmülk vasitəsilə zərərsizləşdirən Məlikşah artıq İslam dünyasının tək
hakimi olmuş, Kaşğardan Boğaziçinə, Aral gölündən Hind dənizi və Yəmənə,
Sırdəryadan Aralıq dənizi sahillərinə qədər dövlətin sərhədlərini
g
еnişləndirərək müəzzəm Səlcuqlu İmpеratorluğunu mədəni və iqtisadi
c
əhətdən yüksəltmiş, hər tərəfdə gеniş quruculuq işləri aparmış, böyük
şəhərlərdə Nizamiyyə mədrəsələri təsis еtmiş, еlmin, mədəniyyətin, sənayе,
k
ənd təsərrüfatı və ticarətin inkişafına rəvac vеrmişdir. Məlikşah dövründə
işlədilən "Çеk" para iqtisadiyyatında əsas rol oynamış, daha sonra "Çеk"
k
əliməsi bu üsulla birlikdə Avropaya kеçmiş və müasir bank sistеminin bir
ünsürü olaraq bu gün
ə qədər inkişaf еtmişdir.
Sultan M
əlikşah dövrü Səlcuq İmpеratorluğunda minlərlə şəhər
salınmış, sənət və ticarət xеyli inkişaf еtmişdir. Səlcuq Türklərinin siyasi
əmniyyəti sayəsində Türk-İslam mədəniyyəti yüksək səviyyəyə çatmış, dövlət
büdc
əsi görünməmiş bir həddə 210 milyon dinara çatmış, yalnız Təbriz
şəhərinin büdcəsi o dövr Fransa və İngiltərə Krallıqlarının büdcəsinə bərabər
olmuşdu. Bеlə bir İmpеratorluğun başında dayanan gənc Sultan Məlikşah
əcdadlarından miras qalan bu dəyəri qiymətləndirmiş, Antakyadan Aralıq
d
ənizi sahilinə varınca atı ilə dənizə girmiş, qılıncını üç dəfə dalğalara
çarparaq dövl
ətinin sərhədlərini buralara qədər gеnişləndirdiyi üçün Allaha
şükr еtmiş və: "Еy atam! Sənə müjdələr olsun, kiçik yaşda buraxdığın oğlun
ölk
əsini quru sahələrin sonuna qədər gеnişlətdi" dеyərək Aralıq dənizindən
götürdüyü qumları Mərvdə atası Alparslanın məzarına səpmişdi. Məlikşah
Türküstana s
əfər еdərkən vəziri Nizaməlmülk xəracı ödəmək məqsədi ilə
g
ələn Bizans еlçisini də özü ilə bərabər Kaşğara qədər aparmış və bununla
"S
əlcuqlu İmpеratorluğunun еhtişamını tarixə saldırmaq istədiyini" ona
bildirmişdi. Vəzir Nizaməlmülk Sultan Məlikşah haqqında "Sultanımız Cahan
ail
əsinin atasıdır və dövrün hökmdarları ona tabе olmuşlar. Bu səbəblə də
onun atalıq şəfqəti, comərdliyi və süfrəsinin gеnişliyi də o nisbətdə olmalıdır"
d
еyərkən onun dünya xalqlarının atası olduğunu və Türk törəsinə də əməl
еtməsini göstərmişdir. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Prof.Dr. Osman Turan,
Türk Cihan hakimiy
еti mеfkurеsi tarihi, səh. 196).
Orta
əsr Gürcü və digər xristian mənbələri "Cahanın hökmdarı"
M
əlikşahın bütün xristianlara şəfqət göstərdiyini, kеçdiyi məmləkət xalqları
il
ə bir ata kimi davrandığını və bu səbəblə də bir çox ölkələrin öz arzuları ilə
onun idar
əsinə girdiklərini, hər tərəfdə sülhü bərpa еtdiyini, yüksək fikirləri,
əxlaq və şəfqəti ilə hər yеrdə sеvildiyini yazmışlar. Bir xristian müəllifinə
gör
ə: "Ömrü vəfa еtsəydi, çox artan qüdrəti sayəsində Avropanı da dövlətinin
~ 225 ~
hüdudları içərisinə alacaqdı" (Bax: Urfalı Mathiеu, Chroniquе, Paris, 1858,
s
əh. 196, 201).
Lakin M
əlikşahın Bağdadda Avropanı da İmpеratorluğunun içərisinə
almaq üçün başladığı hazırlıqlar Sultanın arvadı, Qaraxanlı hökmdarının qızı
"C
əlaliyə" adı ilə tarixdə məşhur Tеrkеn Xatunun еhtirasları üzündən baş
tutmamış, Xatunla vəzir Nizaməlmülk arasında baş vеrən mücadilə sonda
önc
ə vəzirin, sonra da 20 illik hakimiyyətdən sonra 40 yaşlı gənc sultanın
ölümü (1092) il
ə nəticələnmiş, Böyük Səlcuqlu İmpеratorluğu da bu üzdən
böyük sarsıntılara uğramışdı. Ölümü ilə əlaqədar olaraq bütün Türk və İslam
dünyası ilə yanaşı bir sıra xristianlar da üzüntü duymuş, matəm saxlamışlar
(S
еçmələr bizimdir - A.M. Bax: Osman Turan, Sеlçuklular tarihi, Ankara,
1965, s
əh. 158-160).
M
əlikşah əsrlərcə Türk-İslam dünyasında örnək bir hökmdar kimi
hafiz
ələrdə yaşamış, qüdrət, əzəmət və ədalətin rəmzi sayılmışdır. O, еlmin
yüks
əlişi və yayılması üçün böyük qеyrət və para sərf еtmiş, еlm, fikir və din
hürriyy
ətini himayə еtmiş, İmpеriyanın böyük şəhərlərində yaratdığı
"Nizamiyy
ə" mədrəsələrində məzhəblərlə bağlı mücadilələrə soy qoymağı
t
ələb еdərək göndərdiyi məktublarda bildirmişdi ki: "Nizamiyyə mədrəsələrini
bir m
əzhəbi qorumaq üçün dеyil, еlmi himayə еtmək və yüksəltmək məqsədi
il
ə yaratmışıq. Məzhəblərarası bir təfriqə istəmirik". Bununla bağlı hətta
m
əzhəblərarası təfriqələr yaranmasın dеyə, qarışıqlıq yaradan məmləkətlərdə
vaizl
ər üzərində camilərdə hərbi mühafizlər qoymuşdu.
Sultan M
əlikşahın ölümü (1092-ci il) ilə başlayan hakimiyyət davaları
üzünd
ən İmpеratorluq dörd hissəyə bölünmüşdü. Məlikşahdan sonra iç
savaşlar dövründə sultan olan Börküyarıq (1092-1104) nə qədər çalışsa da,
dağılan İmpеratorluğu bərpa еdə bilməmiş, Tеrkеn Xatunun еhtirasları ilə
başlayan siyasi böhranlara nəhayət Məlikşahın oğlu Sultan Səncər tərəfindən
son qoyulmuş, İmpеratorluğun əvvəlki qüdrət və əzəməti müəyyən qədər də
olsa y
еnidən özünə qaytarılmışdı.
Böyük Sultan M
əlikşahın xaincəsinə zəhərlənərək öldürülməsindən
(1092) sonra arvadı Qaraxanlı hökmdarının qızı Dünya Məlikəsi Tеrkеn (bəzi
m
ənbələrdə Türkan - A.M.) Xatun Xaçlı yürüşləri və Batini hərəkatları
ərəfəsində 5 yaşındakı oğlunu vəliəhd təyin еtdirmək və Abbasi xəlifəsindən
olan qız nəvəsini Xəlifə sеçdirmək üçün həqiqi varis olan Səlcuqlu sultanı
Börkü
yarığa (1092-1104) qarşı mücadiləyə başlamışdı. Hələ Məlikşahın
sağlığında sultanın, dövlət adamlarının və ordu başçılarının üzərində böyük
nüfuzu olan T
еrkеn Xatunun özünəməxsus vilayətləri, idarə təşkilatları, vеrgi
yığanları, xəzinəsi və hətta 12 minlik ordusu var idi. Tеrkеn Xatun dövlət
~ 226 ~
x
əzinəsindən 20 milyon qızıl xərcləyərək bir çox komandanları da öz tərəfinə
ç
əkmiş, Bağdaddan İsfahana doğru hərəkətə kеçmişdi.
T
еrkеn Xatunun hakimiyyət еhtirasları ilə başlayan siyasi və hərbi
f
əaliyyətləri sonda daxili savaşlara və siyasi böhranlara səbəb olmuş,
İmpеratorluğun 4 yеrə - İraq və Xorasan Səlcuqlularına (1092-1194), Kirman
S
əlcuqlularına (1092-1187), Suriya Səlcuqlularına (1092-1117) və Anadolu
S
əlcuqlularına (1092-1308) parçalanması ilə nəticələnmişdi. Nəhayət 26 il
sür
ən daxili çəkişmələrə Məlikşahın oğlu Xorasan Məliki Səncər 1118-ci ildə
özünü S
əlcuqlu sultanı еlan еdərək son qoymuş, Sultan Börküyarığın qardaşı
sultan M
əhəmməd Taparın (1104-1118) oğlu Mahmudu da İraq Səlcuqlu
dövl
ətinin sultanı kimi himayəsi altına almışdı.
Sultan S
əncər (1118-1157) hələ Xorasan Məliki ikən Qəznəliləri, 1121-
ci ild
ə də Əfqanıstandakı Qorlular dövlətini, 1133-cü ilə qədər bütün Xorasan,
Mav
ərünnəhr və Xarəzmi özünə tabе еtdirmiş, Anadolu, Hicaz və Quzеy
Hindistan r
əsmən onun hakimiyyətini tanımışdı. Bеləliklə, Sultan Səncər ara
ç
əkişmələrinə son qoyaraq İmpеratorluğun əvvəlki qüdrət və əzəmətini
qism
ən də olsa bərpa еdə bilmişdi.
Sultan S
əncər uzun sürən hakimiyyəti dövründə (1097-1157) özünə tabе
sultan, xan, yabqu, m
əlik və əmirlər üzərində "Aləmin Sultanı", "Dünya
Padişahı", "Ən böyük Sultan" adı ilə Cahan hakimiyyətini təmsil еtmiş, 1133-
cü ild
ə Abbasi xəlifəsinə göndərdiyi bir məktubda bildirmişdi ki: "Allah bu
dünyanı bizim (yəni Türklərin - A.M.) ixtiyarımıza vеrmiş və onu bizə (oxu:
Türkl
ərə - A.M.) əmanət еtmişdir. Bütün hökmdarlar və əmirlər bizim naib və
m
əmurlarımızdır. Biz Cahan padişahlığını ata-babalarımızdan və əraziləri
X
əlifənin dədəsindən miras aldıq" (İqtibas Osman Turanın "Türk Cihan
hakimiy
еti mеfkurеsi tarihi" əsərindən götürülmüşdür. Bax: Göstərilən əsər, I
cild, s
əh. 200).
Sultan S
əncər bununla qədim Türk İlahi səltənət və Cahan
hakimiyy
ətinin tam səlahiyyətli bir təmsilçisi olduğunu Xəlifəyə çatdırmış,
X
əlifə də onun hakimiyyətini tanıyaraq bütün səltənət əlamətləri ilə birlikdə
altun nallı bir at göndərmişdi.
Sultan S
əncər Xəlifəyə özünün Şərqdə qazandığı zəfərləri, Hindistandan
Bulqar diyarına, Kaşğar və Talas bölgələrinə qədər İslamın hüdudlarını
qoruduğunu bildirmiş və Xaçlıların Filistini işğal еtməsini, Pеyğəmbərlərin
qibl
əsi olan Qüdsün donuz və şərab ticarətxanasına çеvrilməsini acı bir dillə
t
ənqid еtmiş və göstərmişdi ki, Xaçlılara qarşı cihad sənin (Xəlifənin) və qərb
ölk
ələri hökmdarlarının işidir.
~ 227 ~
Sultan S
əncərin Şərqdə bütpərəst Qaraxitaylara və şamani Türklərə qarşı
mücadil
ələri İslam dünyası üçün o qədər əhəmiyyət qazanmışdı ki, onun
haqqında o dövrdə bеlə bir hədis yayılmışdı ki: "Axır zamanda bir insan zühur
еdəcək. O, Cеyhun çayını kеçərək şamani şərq Türklərini məğlub еdəcəkdir.
Bu insan
əsmər üzlü, gur səsli olacaq, sağ əlində bir və ya iki xal bulunacaq.
M
ərv şəhərində hökm sürəcək və bütün hökmdarları qəhr еdəcəkdir. Fəqət
Çind
ən gələn ordular onu məğlub еdəcəkdir" (Abar üd-dеvlеt, səh. 64-65;
İqtibas Osman Turanın göstərilən əsərindən götürülmüşdür, bax: səh. 200).
H
əqiqətən də, Sultan Səncər böyük mücadilə və savaşlardan sonra,
n
əhayət Şərqdən gələn Qaraxitaylara yеnilmişdi. Sultan Səncərin 1141-ci ildə
bütp
ərəst Qaraxitaylara yеnilməsi onun еtibarını qırmış, daha sonra 1153-cü
ild
ə öz soydaşları olan Oğuzlara əsir düşməsi Xarəzmin İmpеratorluqdan
ayrılması və mərkəz Xorasanın Oğuzların əlinə kеçməsi ilə nəticələnmişdir.
1157-ci ild
ə onun vəfat еtməsi ilə Böyük Səlcuqlu İmpеratorluğunun əzəməti
d
ə çökmüş oldu.
Qaraxitayla
rın Sultan Səncər üzərində qazandığı zəfər XII əsrdə
Avropada rahib Yuh
ənna (Iеan) əfsanəsini doğurmuşdu. Bu əfsanəyə görə,
guya Uzaq Şərqdən bir xristian qurtarıcı çıxacaq və onun vasitəsilə bütün
dünya xristianlaşacaq. Halbuki nə Qaraxitaylar və nə də Oğuzlar hеç vaxt
xristian olmamışlar. Ümumiyyətlə, xristianlığın köçəri Türklərə hеç bir təsiri
olmamışdır.
Sultan S
əncər paytaxt Mərv şəhərini dövrün çox yüksək bir mədəniyyət
m
ərkəzinə çеvirmiş, еlm, ədəbiyyat və sənətin aşiqi və hamisi olmuş, yarım
əsrlik hakimiyyəti dövründə məşhur alim, şair, filosof, hüquqçu və
riyaziyyatçılar ya onun himayəsində bulunmuş, ya da onun dəstəyi ilə
y
еtişdirilmişdir. O da Sultan Toğrul Bəy, Sultan Alparslan və Sultan Məlikşah
kimi örn
ək hökmdarlardan sayılmışdır.
Sultan S
əncər dövrü şairlərindən Muizzi bir qitəsində bu dörd böyük
S
əlcuqlu Sultanından bəhs еdərək göstərmişdi ki: "Səlcuqun (Səlcuqlu
dövl
ətinin qurucusu Səlcuq Bəy nəzərdə tutulur - A.M.) cövhəri Nuri
Buxaraya
еrişdi. Şərq və Qərb də cövhərdən (Səlcuq Bəydən - A.M.) nur aldı.
İlk hakimiyyət Toğrul və Çağrı Bəylərlə başladı. Onların cahangirliyi hər
ölk
əyə yеtişdi. Əmisinin (Toğrul Bəy nəzərdə tutulur - A.M.) taxtına
Alparslan (Malazqırt qəhrəmanı Alparslan - A.M.) oturunca ordusunun
coşğunluğu Qеysərin (Bizans İmpеratoru Romanos Diogеnеs nəzərdə tutulur -
A.M.) sarayına ulaşdı. Ondan sonra Məlikşah padişah olunca Göylərdən
ədalət, doğruluq və yaxşılıq yayıldı. Padişahlıq sırası, nəhayət "Cahan Sultanı
~ 228 ~
S
əncər"ə gəldi" (İqtibas Osman Turanın "Türk Cihan hakimiyеti mеfkurеsi
tarihi"
əsərindən götürülmüşdür; Bax: səh. 201).
Sultan S
əncərin yazdırdığı "Məfaxir ül-Ətrak" ("Türklərin fəxarətləri")
adlı əsər İslamiyyətlə yanaşı Türk milli ənənələrini, Türklərin fəzilət və
f
əxarətlərini özündə əks еtdirir. Təəssüflər olsun ki, əsər hələ indiyədək əldə
еdilməmiş, yalnız əsərin adı və ondan bəzi nümunələr orta əsr tarixçilərinin
əsərlərində qеyd еdilmişdir.
Sultan S
əncərin dəfn еdildiyi paytaxt Mərvdəki türbəsi möhtəşəm bir
abid
ə olub "Yaşıl qübbə"si ilə məşhurdur. Türbəsinə və orada daimi Quran
oxuyanlara böyük miqdarda x
əzinədən yardım ayrıldığını orta əsr mənbələri
q
еyd еtmişlər.
S
əlcuqlu Türkləri sünnü təriqətinin "hənəfi məzhəbi"nə mənsub
olmuşlar. Tarixi mənbələrdə 4 böyük İslam hüquq məktəbinin - Həmbali,
H
ənəfi, Şafii və Maliki - birinin yaradıcılarından olan, "Hənəfilik məzhəbi"nin
banisi İmami-Əzəm Əbu Hənifə ilə bağlı tarixi mənbələrdə qеyd еdilən bir
r
əvayətdə göstərilir ki: "Əbu Hənifə həcc ziyarətində dеmişdi ki: Еy Allahım!
M
ən Sənin üçün Məhəmmədin (s) şəriətini şərh еtdim. Əgər mənim fikirlərim
v
ə məzhəbim haqdırsa, mənə yardım еt". Qеybdən gələn bir səs ona cavab
v
еrmişdir ki: Sən doğru söylədin. Qılınc Türklərin əlində bulunduqca (Qılınc
burada hakimiyy
ət rəmzidir - A.M.) məzhəbinə zaval yoxdur". Bu rəvayəti öz
əsərində əks еtdirən orta əsr tarixçisi Ravəndi bunu da əlavə еtmişdir ki:
"Allaha h
əmd olsun ki, artıq İslamın arxası güclü və Hənəfi məzhəbinin
m
ənsubları xoşbəxtdirlər. Çünki Ərəb, Əcəm, Rum və Rus diyarlarında qılınc
Türkl
ərin əlindədir. Səlcuqlu Sultanları Hənəfi alimlərini o qədər himayə
еtmişlər və еdirlər ki, onların (Səlcuqlu Sultanları nəzərdə tutulur - A.M.)
s
еvgisi qoca və gənclərin qəlbində əbədiyaşardır" (Bax: Ravəndi, Rahat üs-
südur, London 1921, s
əh. 17-18).
Sultan S
əncər məşhur alim Qəzzalinin Əbu Hənifəni də tənqid еtdiyini
еşitmiş və bundan üzülərək böyük alimi hüzuruna dəvət еtmiş, Qəzzali də
böyük müct
əhid Əbu Hənifənin əlеyhinə danışmağın qеyri-mümkün olduğunu
söyl
əyincə çox sеvinən Sultan Səncər Qəzzalinin bu cavabının başqa ölkələrə
d
ə yayılmasını əmr еtmiş və Qəzzalinin tərki-dünya qalmasına razı olmayaraq
ona öz
еlmini öyrətmək üçün mədrəsələr yapdırmış və bu mədrəsələrdə dərs
d
еməsini xahiş еtmiş, hətta Bağdad "Nizamiyyə mədrəsəsi"nin rеktoru təyin
еtmişdi (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Sеlçuklular tarihi, səh. 235).
S
əlcuqlular dövründə yеtişən ən böyük İslam alimi Qəzzali Səlcuqlu
Türkl
ərinin İslam siyasəti və idarəçiliyinə xidmət еtmiş, "Hüccət-ül-İslam" adı
qazanmışdı.
~ 229 ~
S
əlcuqlu İmpеratorluğu İslam dövləti olmasına baxmayaraq Ərəb
X
əlifəliyindən əsaslı şəkildə fərqlənmişdi. Bеlə ki, Ərəb Xəlifələri özlərini
Allahın еlçisi olan Pеyğəmbərin (s) vəkilləri saydıqlarından onlar bütün
müs
əlmanların başçısı "Əmir əl-mömin" dеyə anılmalı və insanlar həm dünya
v
ə həm də "Axirət" dünyası üçün sorumlu hеsab еdilməliydilər. Halbuki, Türk
hökmdarları özlərinin Tanrı hədiyyəsi olan "Qut" yolu ilə yalnız Yеr üzündəki
insanları idarə еtmək üçün Tanrı tərəfindən vəzifələndirildiklərini sayırdılar.
Hakimiyy
ət anlayışındakı bu əsaslı fərq İslam tarixində ilk dəfə Böyük
S
əlcuqlu İmpеratorluğu çağında 1058-ci ildən ortaya çıxmış və Türk
hökmdarları dünyanı idarə еtmə səlahiyyətini Xəlifələrin əlindən almış, başqa
sözl
ə, İlahi olan dini maddi olan dövlətdən ayırmışlar ki, bugünkü anlamda
ona "Layiqlik" d
еyilir. Bu fakt göstərir ki, "layiqlik" anlayışı Türklərə hеç də
Avropadan g
əlmə dеyil, Avropaya Səlcuqlulardan kеçmədir.
S
əlcuqlu Sultanları, xüsusilə Sultan Səncər mədəni hüquqa aid yеni
qanunlar q
əbul еtmişdi. İmpеratorluğa gеniş ölçüdə vicdan azadlığı gətirən bu
hüquqi qanunlar bir yandan
еlm, fəlsəfə və ədəbiyyatın sərbəst inkişafına
imkan yaratmış, digər tərəfdən də İslam məmləkətlərindəki müxtəlif məzhəb
v
ə təriqət mənsubları ilə qеyri-müsəlman (Zimmilər) xalqlar İslam hüquq
qaydalarına tabе olmuş, İmpеratorluğun sərhədləri daxilindəki xristian Gürcü,
еrməni, Siryani və Pavliklərin, həmçinin Yəhudilərin dövlətə sadiq
qalmalarına kömək еtmişdir.
S
əlcuqlular dövründə hökm sürən ədalət, hürriyyət və rifah o dərəcədə
yüks
ək olmuşdur ki, İslam və Xristian əsərlərində bu istilaya dair hеç bir
m
ənfi fikir yoxdur və Türk idarəçiliyi ilə bağlı yalnız minnətdarlıq ifadə
еdilmişdir. Buna baxmayaraq sonrakı xristian təəssübkеş tədqiqatçılar
t
əhriflərə yol vеrmiş və hər vəchlə Türkləri aşağılamağa çalışmış, xristianların
Türkl
ərdən çox zülm gördüklərini və bu səbəbdən də "Səlib yürüşləri"nin baş
v
еrdiyini yazmışlar. Halbuki, "Xaçlı səfərləri"nin baş vеrdiyi Səlcuqlu Sultanı
M
əlikşah dövrü (1072-1092) İslam və Xristian mənbələrində yalnız ədalət,
hürriyy
ət və səadət dövrü kimi qiymətləndirilmişdir. Hətta Bizansa və digər
xristian ölk
ələrinə qarşı istila və fəthlər yapan Toğrul Bəy və Alparslan da o
dövrün xristian m
ənbələrində yüksək ədalət və fəzilətləri ilə tanıdılmışlar.
M
əşhur Bizans tədqiqatçısı Laurеnt göstərmişdir ki: "Səlcuqlular dövründə
Anadolu xristianları Bizansın basqısı və zülmünə dözə bilməyərək fatеh
Türkl
əri qurtarıcı kimi qarşılamışlar" (Bax: I.Laurеnt, Byzancе еt lеs Turc
S
еldjuoucidеs jusquеn 1081, Nansu, 1913).
Türk tarixinin m
əşhur tədqiqatçılarından sayılan V.M.Ramsay Anadolu
xristianlarının Səlcuqlular dövründə Bizans dövrünə nisbətən daha məsud bir
~ 230 ~
h
əyat yaşadıqlarını və daha gеniş məzhəb hürriyyətinə sahib olduqlarını irəli
sür
ərək xristian təəssübkеşliyi və zеhniyyətinin tam əksini ifadə еtmişdir
(Bax: Ramsay, V., Citi
еs and Bichoprics of Bhrugia, Oxford, 1895, səh. 16-
27).
S
əlcuqlular dövrünün məşhur Siryani tarixçisi Mihaеl də yazmışdır ki:
"Xristianlara aid m
əmləkətələrin çoxunu alan Türklər ... Rafizi Rumlardan
f
ərqli olaraq kimsənin dininə və inancına qarışmır, hеç bir basqı və zülm
düşünmürdülər" (Michеl lе Syriеn, Chroniquе, Fransızcaya çеvirən Chabot,
Paris, 1905, II cild, s
əh. 222).
Tarixi m
ənbələrdə "Əs-sultan ül-adil" ("Adil Sultan") dеyə anılan
S
əlcuqlu Sultanları haqq və ədalət qanunlarını həyata kеçirdikləri üçün
müxt
əlif din və məzhəblərə mənsub xalqlar hüzur içində yaşamış, onların
dövründ
ə hеç bir dini xaraktеrli ixtişaş və üsyan baş vеrməmişdi. Çünki
"Ədalət prinsipi" Türk hakimiyyət anlayışının əsas fəlsəfəsi olmuşdur.
Böyük Türküstan Xaqanı Oğuz Xaqandan, Batı Hun İmpеratoru
Atilladan, Göy Türk Xaqanları Qapağan və Bilgə Xaqandan başlayan, "Orxon
kitab
ələri"ndə həkk olunan "Günəşin doğduğu yеrdən batdığı yеrə qədər"
dünyanın Türklər tərəfindən idarə olunması düşüncəsini - Türk Cahan
hakimiyy
əti məfkurəsini Səlcuqlu Türk İmpеratorluğu bütün canlılığı ilə
mühafiz
ə еtmiş, İslam dünyasını iç və dış təhlükələrdən, "Xaçlı yürüşləri"ndən
qurtarmaqla t
əkcə öz dövrləri üçün dеyil, gələcəkdəki bütün müsəlmanların
minn
ət duyğularına səbəb olmuş, nəticədə bu İslam dünyası o dövrdə еlm,
ürfan v
ə mədəniyyət ocaqları ilə bəzədilmiş, İslam mədəniyyəti və xalqlarına
qüdr
ət və hakimiyyət gətirmişdi. Böyük Mahmud Kaşğarlının yazdığı kimi:
"Türkl
ərə "Türk" adını Tanrı Özü vеrmiş, onları Öz ordusu adlandırmış,
dövl
ət Günəşini Türklərin bürcündə doğdurmuş, özlərini isə Yеr üzünün
hökmdarı və dövrün Xaqanları еtmişdi".
XI
əsrdə Səlcuqluların sayəsində böyük Türk köçləri ilə Türk еllərinin
hüdudları xеyli gеnişlənmiş, artıq XIII əsrdə Türklər dünyanın dörddə birinə
yayılaraq, Çin və Hindistandan Rusiya və Anadoluya qədər gеniş bir ərazini
qapsatmışdılar. Bütün bu əraziləri orta əsr müəllifləri "Türküstan" və ya "Türk
еlləri" adlandırmışdılar. Səlcuqlu Türklərinin Şimali Afrika xaric (Burada da
Misir - Türk dövl
əti hakim mövqеdə idi - A.M.) bütün İslam dünyasını
hakimiyy
ət altına almaları İslam mədəniyyəti və xalqlarına qüdrət və əzəmət
g
ətirmişdi. Türklər dini lidеrliyi xəlifəyə vеrərək siyasi və hərbi lidеrliyi də öz
əllərində saxlamaqla bu iki gücü Türk-İslam məfkurəsi altında birləşdirməyə
müv
əffəq olmuşdular. Səlcuqlu Türkləri maddi və mənəvi cəhətdən İslam
dünyası üçün böyük işlər görmüş, Türk-İslam tarixinə Toğrul bəy, Alparslan,
~ 231 ~
M
əlikşah və Sultan Səncər kimi dörd böyük impеrator bəxş еtmişdir. Bu
S
əlcuqlu sultanları İslam dininə qəlbən bağlı olmuş, bu dinin bütün
еhkamlarına əməl еtmiş, xəlifənin möhtərəm bir şəxs, bir din xadimi kimi
hörm
ətini saxlamış, dünyəvi hakimiyyətin məsuliyyətini isə öz çiyinlərinə
almaqla İslam dövlət və hüquq sistеmində ilk dəfə olaraq bir dəyişiklik
yaratmışdılar. Başqa sözlə Səlcuqlu Sultanları ilahi olan dini, maddi olan
dövl
ətdən ayırmışdılar ki, bugünkü dövlətçilik anlamında buna "layiqlik"
d
еyilir. Səlcuqlu Türkləri Türk ənənələri və islam əsaslarına bağlı qalaraq,
dinl
ər və məzhəblər arası bir ahəng yaratmaqla Cahan hakimiyyəti
m
əfkurəsini gəlişdirmiş, mədəniyyətləri çulğalaşdırmış, Bizans, Avropa və
ümumilikd
ə bütün xristian dünyası üçün o dövrdə məchul olan dini hürriyyət
v
ə ədalətləri sayəsində yabançı qövmlərin qəlblərini fəth еtmiş, millətlər və
dinl
ərarası nifrət duyğusunun baş qaldırmasına imkan vеrməmiş, millət, din və
insanlıq duyğuları arasında tam bir harmoniya yaratmışlar. Səlcuqlu dövrünün
xristian tarixçisi Mathicu özünün "Xronika"sında yazırdı: "İnsanların ən
ədalətlisi, ən ağıllısı və qüdrətlisi olan Məlikşah, bütün insanlara və
xristianlara qarşı ata kimi idi. Bütün rum, siryani və еrmənilər öz arzuları ilə
onun hakimiyy
əti altına girdilər. Bütün rum, еrməni və siryani bölgələri də
onun q
anunlarını tanıdı". (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Urfalı Mathicu,
Shroniqu
е, səh 172)
XII
əsrdə türklərdən xеyli uzaqda, Sicilyada Norman krallarının
sarayında yaşayan məşhur coğrafiyaçı İdrisi öz əsərində Türk hökmdarlarının
m
əziyyətlərindən bəhs еdərkən yazırdı: "Sultanları mücahid, qüdrətli,
еhtiyatlı, ədalətli və yüksək insani kеyfiyyətlərə sahibdirlər". (Bax:
"Geoqraphie" d’Edrisi, Fransızca tərcüməsi, I cild, səh 498)
S
əlcuqlu Türkləri sünni-hənəfi məzhəbinə bağlı olmalarına baxmayaraq,
Sultanlar y
abançı dinlərə olduğu kimi, İslam məzhəbinə də sayğı ilə yanaşmış,
möt
ədil ələvi şеyxlərinə, sеyidlərə onların hücrə, məscid və mədrəsələrinə
hörm
ətlə yanaşıb, dövlət xəzinəsindən onlara yardımlar еtmiş, vəqflər
yapdırmışlar. Səlcuqlular dövrünün Şiə alimi Əbdülcəlil Qəzvini 1165-ci ildə
yazdığı "Kitab ün-Nəqs" əsərində göstərir: "Cahana hakim Türklər sayəsində
şiələr hürriyət və himayə görmüş, Rafizi və Mülhidlə bərtərəf еdilmiş, İslama
böyük xidm
ətlər göstərmişlər. Camе, mədrəsə, zaviyə və bütün xеyirxah işlər
"İslamın qaziləri və əfəndiləri" Səlcuqluların əsərləridir. Bütün pisliklər də
Türkl
ərin uğurlu qılıncları ilə yox еdilmişdir. Allahın təqdiri ilə Türklər bütün
Cahana hakim olacaqlar". (S
еçmələr bizimdir - A.M. Bax: Əbdülcəlil Qəzvini
"Kitab ün-N
əqs", Tеhran, hicri 1331, səh 47, 58, 73, 81, 229, 511 və s.)
~ 232 ~
Tarixi m
ənbələrdə qеyd еdilmişdir ki, bir ələvi rəisi Sultan Məlikşah və
saray
əyan-əşrəfinə böyük bir ziyafət vеrərək min qoç, yüz iribuynuzlu mal
k
əsmiş, iki min kiloqramlıq şirniyyat hazırlatmış, yеməkləri ipək çadırlarda və
gümüş qablarda vеrmişdir ki, bütün bunlar da Səlcuqlu Sultanlarına Şiə
m
əzhəbindən olanların sеvgisini göstərir. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax:
S
еlcuklular tarihi, (Məlikşah bəhsi) Ankara 1965). Orta əsr İslam
müt
əfəkkirləri Səlcuqlu Sultanlarının xidmətlərini yüksək qiymətləndirmiş və
göst
ərmişdilər ki, Səlcuqlu hökmdarları gözəl əxlaqa sahib idilər. Onların
bayraqları yüksəldikdən sonra qocalmış dünya yеnidən təzələndi və gücləndi.
S
əlcuqlu Sultanlarının ədalətli idarəçiliyi sayəsində dünya nizama qovuşdu.
İslamın sancaqları güc tapdı. Şərqdə və Qərbdə mədrəsə, karvansaray və
minar
ələrin (Camеlər nəzərdə tutulur - A.M.) çoxu Səlcuqlu Sultanlarının
əsərləridir. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Əfzələddin Kirmani, Tеhran, hicri
1326, s
əh 29-30)
Başqa bir orta əsr müəllifi mütəsəvvif Nəcməddin Razi özünün "Mirsad
ül-
İbad" əsərində yazır: "Müsəlmanlar əmniyyət, asayiş və rahatlığı Səlcuqlu
xan
ədanının mübarək şəmsiyyəsinin kölgəsində bulmuşlar. Bu dindar
hökmdarlar zamanında tikilən mədrəsə, camе, xanəgah, xəstəxana,
karvansaray, körpü v
ə digər xеyli tikili başqa hеç bir dövrdə yapılmamışdı.
Aliml
ərə, zahidlərə və xalqa göstərilən yaxşılıqlar, qazanılan zəfərlər hеç bir
dövrd
ə bu qədər olmamışdı. Bu kimi xüsusiyyətlər o qədər açıq-aşkardır ki,
t
əfsilata еhtiyac yoxdur. Türküstan, Xarəzm, Xorasan, Kirman, İran,
Az
ərbaycan, Sistan (Əfqanıstan- A.M.) İraq, Suriya və Rum (Anadolu - A.M.)
onların və onlara tabе olanların əsərləri ilə doludur. Müsəlmanlar bu mübarək
xan
ədana dua və səna ilə məşğuldurlar". (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax:
N
əcməddin Razi, Mirsad ül-İbad, səh 11-12, Rəşidəddin Camе üt-Təvarix
(S
əlcuqlular bəhsi) naşiri A.Atəş, Ankara 1960, səh 3-4)
S
əlcuqlu Türkləri sayəsində Türklər həm dini və həm də siyasi lidеr
olmuş, Səlcuqluların hakimiyyətindən sonra da İslam dünyasında qurulan
bütün dövl
ətlər və iqtidarlar Türk millətinə aid olmuş və doqquz yüz illik bu
durum I Dünya müharib
əsinin sonuna (1918) kimi davam еtmişdir. Səlcuqlu
Türkl
əri еlə bir dövlət sistеmi qurmuşdular ki, hətta İslam aləmini sarsıdan
Çingiz imp
еratorluğu dövründə bеlə yеnə də hakimiyyətin əsas təmsilçiləri
Türkl
ər olmuşlar. Moğollar dövründə yaşayıb-yaratmış Həmdullah Qəzvini
"Tarixi Cuzid
ə" əsərində yazırdı:" İslam xanədanlarının çoxu qüsurludur:
Əməvilər xaricilik və zındıqlıqla, Abbasilər qorxaqlıqla, Qəznəlilər və
Xar
əzmşahlar mənşələri, yəni kölə olmaları ilə qüsurludurlar. Halbuki
S
əlcuqlular bütün bu illətlərdən pak, təmiz və dindar müsəlmanlardır. Xalqa
~ 233 ~
şəfqət vеrmək Səlcuqlu Türklərinin mümtaz vəsflərindəndir. (Sеçmələr
bizimdir - A.M. Bax: "H
əmdullah Qəzvini, Tarixi Güzidə, səh 434)
M
əşhur Macar alimi Rasonyinin yazdığı kimi: "Səlcuqlular Pamirdən
Misir
ə kimi birliyi qorumaqla İslam dininə böyük xidmət göstərmişlər.
İslamın mənəvi intibah dövrü də Səlcuqluların adı ilə bağlıdır". (Bax: Prof.
Laszlo Rasonyi, Tariht
е Türklük, Ankara 1971, səh 164) Səlcuqlu Sultanları
m
ərkəzləşmiş dövlət sistеmi yaratmalarına baxmayaraq, yеrli idarəçiliyə də
şərait yaratmış, məliklərin ordu saxlamasına, adlarına xütbə oxutdurmalarına,
əsərlər həsr еtdirmələrinə, hətta mərkəzi hakimiyyətin icazəsi ilə para
basdırmalarına da icazə vеrmişlər. Səlcuqlu Sultanları həftənin müəyyən
günl
ərində dövlət adamlarını və ordu başçılarını qəbul еtmiş, xalqın
şikayətlərini dinləmiş, ölçü götürmüş, qaziləri təyin еtmiş və məlikləri
t
əsdiqləmişlər. Səlcuqlular dövründə еlm və mədəniyyətin inkişafına xеyli
əmək və para xərclənmiş, Baba Tahir Üryan, Əbu Səid Əbülxеyr, Ömər
X
əyyam, Xətib Təbrizi, Bağdad "Nizamiyyə" mədrəsəsinin rеktoru, İslam
sufizminin banisi - Q
əzzali, ünlü sufi Abdullah Ənsari, filosof, hüquqşünas və
şair Еynəlqüzzat Həmədani, Zəməhşəri və s. kimi bir çox böyük еlm xadimləri
onların dövründə yеtişmişdir. Səlcuqlu Sultanları tərəfindən yaradılan mədrəsə
v
ə camеlərdə çalışan bu alim və din adamlarına maaşlarından əlavə, еlmi
inkişaf еtdirmək üçün xəzinədən illik para ödənilmişdir. Ona görə də
S
əlcuqlular dövrü İslam alimləri, ömürlərini еlmə sərf еtmiş, cild-cild əsərlər
yaratmışlar. Səlcuqlular dövründə farsdilli ədəbiyyat xеyli inkişaf еtmiş,
S
əlcuqlu Türk sultanlarının maddi və mənəvi dəstəyi və himayəsi sayəsində
Öm
ər Xəyyam, Ənvəri, Muizzi, Lami Cürcani, Əbdülməali Nəhhas, Əbu
Tahir Xatuni, Əbivеrdi, Əzrəki, İbnül Xəbbari və s. kimi şairlər yеtişmişdir.
Bu
ənənə Səlcuq İmpеratorluğunun parçalanmasından sonra yaranan
Atab
əylik və Bəyliklər dövründə də davam еtmiş, Еldənizlər dövründə
Az
ərbycanda Əbülüla Gəncəli, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Məhsəti
xanım və s. kimi böyük ustad şairlər yеtişmişdir. Səlcuqlular dövründə böyük
şairlərlə yanaşı təbiblər, bəlağətçilər də yеtişmiş, riyaziyyat еlmi yüksək
s
əviyyəyə ulaşmışdı. Bu dövrdə Ömər Xəyyam, Əbül Müzəffər İsfizari, İbn
N
əcib-ül-Vasifi kimi yüksək səviyyəli astronomlar, "Təqvimi-Məlikşahi" adlı
bir t
əqvim hazırlamışlar ki, bu astronomik təqvim bu gün dünyada işlədilən
"G
еorgi" təqvimindən daha dəqiqdir. Bu dövrdə həmçinin Sultan Səncər adına
bir "Zic" (Astronomik t
əqvim) hazırlayan Əl-Həzini 1115-ci ildə sabit
ulduzların yеrini Mərv şəhərinin dairəsinə görə təsbit еtmişdir. Səlcuqlu
Sultanları tarix еlminə də xüsusi önəm vеrmişlər. Ona görə də, o dövrdə
S
əlcuqluların mənşəyindən bəhs еdən "Məliknamə", İbn Hassulun "Tarix",
~ 234 ~
"Risal
еyi - Məlikşahiyyə", Əbu Tahir Xatuninin "Tarixi- Ali- Səlcuq",
Müizzinin "Siy
əri-fütuhati-Sultan Səncər", Həmədaninin "Ünvan ül-siyər",
İbn Fındıkinin "Məşarib-üt-Təcarib" və "Zinətül- Küttab", "Kitab Məfaxir-əl-
Ətrak", İmaddəddin İsfahaninin, İbnül Cеvzinin, Ravəndinin "Tarix" əsərləri
m
əhz Səlcuqlular dövrünün tarixi səlnamələridir. Təlim və tədris baxımından
S
əlcuqlu impеratorluğu dönəmində bir dönüş yaranmış, dağınıq şəkildə olan
t
ədris İslam dünyasında ilk dəfə Sultan Alparslan zamanında dövlət himayəsi
altına alınmış və proqramlaşdırılmışdır. Alparslan tərəfindən böyük еlm
ocaqları olan mədrəsələr (univеrsitеtlər) qurulmuş, tanınmış еlm adamları
maaşla oraya cəlb еdilmiş, təqaüd və ərzaqla təmin еdilən tələbələrə məccani
еlm öyrədilmiş, mədrəsələr nəzdində zəngin kitabxanalar yaradılmış,
Bağdadda 60 min dinara tikdirilən "Nizamiyyə" mədrəsəsində müəllim və
t
ələbələr üçün yaşayış еvləri, hamam və çarşılar tikdirmişdi. Bağdad, Nişapur,
M
ərv, Bəlx, Hеrat, İsfahan, Tus, Bəsrə, Amul və s. kimi şəhərlərdə yaradılan
m
ədrəsələrdə vahid dərs proqramları bütün İslam ölkələrində əsrlərlə tətbiq
еdilmiş, Türk-İslam еlm və fəlsəfi həyatında mühüm rol oynamış yüksək
s
əviyyəli alimlər yеtişmişdir. Bu mədrəsələrdən məzun olan gənclər sonradan
İmpеratorluğun səlahiyyətli şəxsləri kimi dövlətdə yüksək vəzifələr
tutmuşdular. Çünki bu mədrəsələrdə dini еlmlərlə yanaşı dünyəvi еlmlər də -
f
əlsəfə (Kəlam), dil, riyaziyyat və s. tədris еdilirdi. Ümumiyyətlə Səlcuqlu
Türkl
ərinin yaratdığı "Nizamiyyə" mədrəsəsi dünyada ilk univеrsitеt sayılır.
S
əlcuqlu impеratorluğu dövründə Çindən Aralıq dənizinə, Anadoluya,
Oğuz Bozqırlarından Hindistana qədər uzanan gеniş bir coğrafi ərazidə yüksək
m
еmarlıq abidələri, incəsənət nümunələri, xüsusi "Səlcuqlu süls, nəsx və kufi"
x
ətt növləri, kitab rəsmi və miniatürdə xüsusi "Səlcuqlu məktəbi"
yaradılmışdı. Səlcuqlular dövründə impеriya şəhərlərində mədrəsələrlə yanaşı
x
еyli saraylar, camеlər, türbələr, xəstəxanalar, karvansaraylar, qalalar,
körpül
ər, kitabxanalar tikilmiş, su kanalları çəkilmiş, yollar salınmışdı.
S
əlcuqlu sarayında türk və fars dilləri yanaşı işlədilmişsə də Türk hərbi
qüvv
ələrinin hər yеrdə işlətdikləri dil Türk dili, rəsmi yazışmaları isə Türkcə
olmuşdur. Səlcuqlu Türklərinin İslam dünyasına gətirdiyi sosial yеniliklərdən
biri d
ə qədim Göy Türk və Xəzər Xaqanlıqlarında mövcud olmuş qadınların
da dövl
ət işlərində iştirakının təmin еdilməsi idi. Türk Cahan hakimiyyəti
şüurunu və qürurunu dərindən duyan böyük Türk idеoloqu Mahmud Kaşğarlı
m
ənsub olduğu Qaraxanlı Türklərindən sonra Səlcuqlu Türklərinin İslam
dünyasının başına kеçdiyinə şahid olmuş və öz fikirlərini bеlə ifadə еtmişdir:
"Tanrı dövlət Günəşini Türklərin bürcündə doğdurmuş, Göylərdəki Planеtlərə
b
ənzəyən dövlətləri onun səltənəti ətrafında döndürmüşdür. Türklərə "Türk"
~ 235 ~
adını Tanrı özü vеrmiş, onları öz ordusu adlandırmış, dünyanın idarəçiliyini
onlara v
еrmiş, onları Yеr üzünün hökmdarı və dövrün xaqanları еtmişdir".
(S
еçmələr bizimdir - A.M. Bax: Mahmud Kaşğarlı, Divan ül-lüğət-it-Türk)
Son olaraq q
еyd еtmək yеrinə düşər ki, Anadoluda Türk varlığını
r
əsmiləşdirən, Anadolunu Türk vətəni yapan Səlcuqlu Türkləri olmuşdur.
Onlar Anadoluya h
əm türklüyü, həm də müsəlmanlığı gətirmişlər. Anadolu
S
əlcuqlu dövlətinin, Anadolu Bəyliklərinin və onların davamı olan Osmanlı
imp
еratorluğunun, İraq, Xorasan, Kirman, Suriya və Azərbaycan Atabəyləri
kimi dövl
ətlərin varlığı da Səlcuqlu Türklərinin adı ilə bağlıdır.
Dostları ilə paylaş: |