Aparan yol kimi

SOSİAL -  MƏDƏNİ  İNQİLABLAR
intellektual və m ənəvi yen iliklərə əsaslanır
Qeyri-bərabər  inkişafın 
fasiləsiz  dialektikası 
olan 
mədəni 
təkamül  prosesində  bəşəriyyətin  tarixi  taleyinə  mahiyyət  və 
əhəmiyyətcə  təsir  göstərən  bir  çox 
m ədəni  inqilablar
  baş  verir. 
Qlobal  (minillik)  regional  və  ya  lokal  səciyyə  daşıyan  bu  inqilablar, 
hər  şeydən  əvvəl, 
ideoloji,  m aarifçilik  və  texnoloji  xarakterli 
məsələlər  qoyur  və  həll  edir.  Bunlara  -  milli  maraqlara  və  zamanın
84
Fuad  Mommodov
Kulturoloeiva effektivli haval  va faalivvala aparan vol
tələblərinə 
cavab  verən,  dünya  mədəni 
təcrübəsini, 
təhsil 
şəbəkəsinin  inkişafım,  xalq  kütləsinin  tərbiyəsi  və  maariflənməsini 
nəzərə  alan,  şəxsiyyətin  elmi  dünyagötüşünün  formalaşdınlmasına, 
elm,  texnika  və  texnologiyanın  tərəqqisinə  şərait  yaradan,  iqtisadi 
çiçəklənməni  və  cəmiyyətin  rifahını  təmin  edən  yeni  ideologiyanın 
formalaşdırılması  aiddir.  Bu  vəzifələrin  yerinə  yetirilməsi  dövlət 
tərəfindən uyğun hüquqi sənədlər, təşkilati tədbirlər və maddi  şərtlərlə 
təmin edilir. Onların, bu və ya digər formada, insan şüuru, intellekti və 
dühasının  məhsulu  olması,  mədəni  inqilabların  əsas  xüsusiyyətidir. 
Dünya  mədəniyyət  tarixinə,  bu  və  ya  digər  intellektual  və  mənəvi 
yeniliklərə  əsaslanan, 
paleolitik,  aqrar,  intellektual,  dini-ruhani, 
iqtisadi,  elmi-texniki və digər inqilablar məlumdur, 
ф  paleolitik inqilab  - 50-40 min il əvvəl:
•  antropogenezdən  sosiogenezə  keçid  və  “Homo  Sapiens”  tipli 
insanın yaranması.
$   aqrar (neolitik) inqilab -  b.e.ə.8-5-min il əvvəl: 
yeyinti  məhsullarının  istehsalı  və  yığıcılıqdan 
istehsal 
iqtisadiyyatına keçid;
• 
təsərrüfat  və  sosial  təşkilatçılıq  və  idarəetmə  təcrübəsinin 
toplanması;
• 
elm rüşeymlərinin sosial institut kimi formalaşması;
• 
dəyişən  sosial-siyasi 
şəraiti  əks  etdirən, 
yeni  ideoloji 
qanunların  formalaşması;
• 
mədəniyyətin  epoxal  tipini  ifadə  edən,  bəşəri  inkişafda 
keyfiyyətcə  yeni  mərhələnin  tarixi  qanunauyğunluğu  olan, 
sivilizasiyanın  yaranmasına  gətirib  çıxaran,  fəal  kulturogenez 
prosesinin başlanması.
qlobal sosial-mədəni inqilab -  b.e.ə.IV-III min illik:
• 
bəşəriyyətin ilk sivilizasiyalarının yaranması;
• 
dünya  mədəniyyətinin  qızıl  fonduna  daxil  olmuş  Şumer. 
Misir, Çin, hind və s. sivilizasiyalarda yazı sisteminin yaranması;
• 
informasiya və yazının  inkişafı və yazılması;
• 
sosial  mədəniyyət  institutlarından 
sinifli  cəmiyyət  və 
dövlətin yaranması;
• 
hakimiyyətin  institutlaşdınlması  və  sosial  iyerarxiyaya 
əsaslanan dövlət idarəçiliyi sisteminin yaranması;
85

---

-Nad Mannada»
Kulturologiva cffektivli Naval va faallvvala aparan vol
• 
təlim və təhsilin təşkili;
• 
dini baxış kanonları və  hüquqi sistemlərin yaranması;
• 
incəsənət,  dini  ayin,  tibbi  fəaliyyət,  xarici  siyasət,  elmdən 
qabaqkı və s. institutların yaranması;
• 
metalurgiya,  tikinti,  istilik  texnikası,  dulusçuluq  istehsalı 
və iqtisadiyyatın digər sahələrinə  texnoloji proseslərin tətbiqi;
• 
ictimai  istehsalın  təşkili  və  idarə  edilməsinin  davamı  -  
kooperasiya, əməyin bölünməsi və ixtisaslaşma;
• 
gəmiqayırma  və  təkərli  ekipajların 
yayılması  hesabına 
daxili və beynəlxalq ünsiyyət vasitələrinin yaxşılaşdırılması;
• 
əməyin  ardıcıl  bölünməsi  -  əqli  əməyin  fizikidən, 
sənətkarlığın əkinçilikdən  ayrılması;
• 
ticarət və mübadilənin genişlənməsi;
• 
təcrübənin  toplanması,  möhkəmlənməsi  və  ötürülməsi, 
onun  fərdidən sosiala çevrilməsi;
• 
yenilikçi mədəniyyətin konservativ üzərində üstünlüyü.
& 
ilk dini-ruhani inqilablar  - b.e.ə.II minilliyin sonu:
• 
Mərkəzi Asiya və Qafqazda  zərdüştlüyün təşəkkülü;
• 
Misirdə Exnatonun  dini islahatları;
• 
Babilistanda 
monoteizmin  yaranması  ilə  arxaik  dini 
təsəvvürlərin əsaslı şəkildə dəyişməsi və yeni dini sistemlərə keçid. 
Ф 
dəmir inqilabı -  b.e.ə.  I minillik
• 
bəşəriyyətin dəmiri kəşf və istifadə etməsi.
Ф 
intellektual  inqilab - 1 minilliyin ortası:
• 
arxaik  periodun  mifoloji  təsəvvürlərini  əvəz  edən,  fəlsəfə 
əsaslı ruhi mədəniyyətin  yüksək səviyyəsinin yaranması.
ф 
dini-ruhani  inqilablar -  b.e.ə.I minillik -  b.e.I minilliyi:
• 
buddizm;
• 
xristianlıq;
• 
islam 
m onoteizm ə keçidin sonu.
•  
elmi inqilab -  XVII əsr Avropada:
• 
elmin  sosial  institut  olaraq  təşəkkülü  və  müasir  elmin
əsaslarının yaranması.
& 
sosial-mədəni  inqilablar  -   XVII  -   XX  əsrlər  Avropa  və 
Asiyada:
8 6
Fuad  Mammadov
Kulturologiva effektivli havat  va faalivvala aparan yol
• 
müasir 
dünyanın 
mühüm 
siyasi 
institutu 
olan, 
demokratiyanın əsasını qoyan, buıjua-demokratik i nqilablar.
ф 
iqtisadi inqilab -  XVIII əsrin sonu:
• 
İngiltərədə buxar mühərriklərinin ixtira edilməsi.
Ф 
təbiətşünaslıqda inqilab -  XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəli:
• 
fizika sahəsində nüvənin kəşfi.
Ф 
SSRİ-də mədəni inqilab -  XX əsr 20-30-cu illər:
• 
Sovet  İttifaqının  keçmiş  respublikalarında 
əhalinin 
savadsızlığının  aradan  qaldırılması,  ziyalı  kadrların  hazırlanması, 
elm, ali təhsil və incəsənətin  güclü potensialınm hazırlanması.
ф 
elmi-texniki inqilab XX əsr 50-ci illər:
• 
istehsal  gücünün  keyfiyyət  dəyişikliyində  elmin  aparıcı 
faktora çevrilməsi.
<$ 
texnoloji inqilab -  XX əsrin ikinci yansı:
• 
yüksək  texnologiyaların  yaradılmasında 
fundamental 
tədqiqatların  rolunun artması.
Ф 
informasiya inqilabı -  XX əsrin ikinci yansı:
• 
sənaye  cəmiyyətindən 
informasiyalı  cəmiyyətə  keçidin 
təzahürü  olaraq,  bəşəriyyətin  sosial  həyatının  və  elmi  əməyinin 
çeniş şəkildə  kompüterləşdirilməsi.
Ф 
qlobal sosial-mədəni inqilab -  XX-XXI əsrlər:
• 
müxtəlif xalqlann sivilizasiya və mədəniyyətlərinin sintezi, 
qarşılıqlı təsirinin artması;
• 
iqtisadiyyat,  siyasət,  təhsil,  incəsənət  və  ticarətdə 
inteqrasiya prosesləri;
• 
dünya  mədəniyyətindı  vahid  informasiya  mühitinin 
formalaşması;
• 
mədəni  rəngarəngliyin  saxlanması  və  yeni  translokal 
mədəniyyətlərin yaradılması;
• 
lokal  və  qlobal  problemlərin  həllində 
beynəlxalq 
əməkdaşlığın  artması.
İntellektual  tərəqqiyə  əsaslanan 
sosial-mədəni  nailiyyətlər 
mədəniyyətlərin 
yeni  tarixi  tipinin  formalaşmasına  təsir  edərək, 
dünya mədəniyyətinin gələcək tərəqqisinə zəmin yaratdı.
87

---

Fuad  M»mnıado’
-Kulturok>EİY« effektltll havat va faallvvau aparan vol
•Sivilizasiyalar