KġtabxanaġÜnasliq
Yüklə 2,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Keywords: digital library, virtual library, information analysis, information
resources, electronic recourse, OCR technologies, hypertext technologies. Getdikcə postindustrial cəmiyyətdə biliklərin istehsalı, saxanılması, ötürülməsi və istifadəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. XX əsrin 60-cı illərdən başlayaraq informasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı və informasiya xidmətlərinin prioritet hala keçməsi əksər ölkələrdə təhsilə ayrılan xərclərin digər sahələrə nisbətən üstünlük təşkil edirdi, bir növ ―təhsilin industriyası‖ yaradıldı. Bunu da digər müdafiə, səhiyyə və əhalinin sosial müdafiəsi və s. sahələr ilə eyni tutmaq olar. İnformasiya texnologiyalarının son dövrlərdə intellektuallaşması əmək məhsuldarlığlnın artırılrımasında mühüm rol oynayır. Bildiyimiz kimi, yaşadığımız informasiya əsrində müxtəlif formatda və növdə olan infromasiya ilə qarşılaşmalı oluruq. Bu da öz növbəsində sürətlə artmaqda olan ―kapital‖la sistemli, keyfiyyətli və mükəmməl işin təşkil edilməsini tələb edir. Bu istiqamətdə işin qurulmasında tətbiq edilən informasiya sistemlərindən biri elektron kitabxanalardır. Məlum olduğu kimi bu tipli sistemlərin özülünü onun təşkil olunduğu müxtəlif formatlı informasiya resursları təşkil edir. Bu resurslar elektron kolleksiyaya daxil olduqca onların emal və analizi, sonradan isə qeydiyyatı prosesləri aparılır. Nəticə etibarı ilə qeydiyyat məlumatlarının formalaşması baş verir. Bu proseslərə geniş aspektdən nəzər salaq. Yuxarıda qeyd olunan bu proseslərin başlanğıcı e-kitabxananın fondunun inkişafı planından asılıdır, yəni kolleksiyanın (fondun) idarə edilməsi, orada toplanılan məlumatların və ya resursların menecmenti anlamını veriri. Həmin idarəetmə sistemində informasiya cəmiyyətinin 135 formalaşdırılması üçün bütün kateqoriyalara aid istifadəçilər üçün məlumatların identifikasiyası, seçimi, formalaşdırılması və resursların evalusiyası nəzərdə tutulur. E-kitabxana kolleksiyasının formalaşdırlması proseslərində bir neçə sual meydana çıxır ki, həmin məsələlərin məntiqi ardıcıllıqla həlli qeyd edilən prosesin tam həyata keçirilməsini təmin edir. 1. Yaradılacaq e-kitabxananın resursları hansı məqsədlərə xidmət edəcək? Burada toplanılan resurslar hansı növ istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuşdur? 2. Toplanılan məlumatların predmet göstərucilər? Hansı növ mövzulara üstünlük vüriləcək? 3. Hansı tip e-resurslar toplanılacaq? 4. Hansı formatda resurslar toplanılacaq text (e-kitab, e-periodika), multimedia (audio, video və s.) 5. E-resurslar hansı formada təşkil ediləcək? CMS və ERMS, İLS? Resurslar kataloq ediləcək və ya metaformatlara salınacaq? 6. Həmin e-kitabxana vasitəsi ilə virtual məlumat-sorğu xidmətlərinin həyata keçirilməsi? Asinxron (email), və ya sinxron (veb-çat)? Hansı digər intellektual xidmətlərin aparılması nəzərdə tutulur və nə üçün? İndi isə qısa formada ortaya qoyulmuş suallara cavab tapmağa çalışaq. Bildiyimiz kimi e-kitabxananın məqsədi cəmiyyətin müəyyən təbəqələrinə ehtiyaclarından asılı olaraq informasiya xidməti təşkil etməkdir ki, həmin informasiyanı təşkil edən resurslar istifadəçilərin sorğularına əsasən formalaşdırlır. Burada da istifadəçilərin kütləvi, xüsusi və s. kiriteriyalar götürülür. Predmet göstəriciləri resursların toplanılması zamanı formalaşır, belə ki, e-kitabxananın istifadəçiləri tibb, biznes, bədii ədəbiyyat və s. hansı istiqamətdə məlumatla təmin olunmaq isdəyirlər. Formalaşan e-resursların tipləri: Bələdçilər (telefon kitabları, assosiasiya, biznes və təşkilati bələdçilər) Lüğətlər (müxtəlif dillərdə sürətli, geniş intellektual imkanlara malik olan e-lüğətlər) Annotasiya, indeks və mündəricatlar toplusu (aid olduğu jurnal, qəzetlərin tammətni əlavə olunmaqla) Ensiklopediya və almanaxlar Tam-mətn və multimedia verilənlər bazası (buraya e-kitab, e periodika, müxtəlif audio, video yazılar, şəkil və s.) Müxtəlif hüquqi, dövlət sənədləri və statistik məlumatlar. Axtarış maşınları Email, sosial şəbəkə, blog və s. veb forumlar. Formalaşan bu e-reusrsların vacib elementlərindən biridə istifadə 136 imkanlarıdır ki, bu iki halda olur açıq və ödənişli resurslar. Bu bir çox amillərdən asılı ola bilər e-kitabxananın lokal, və ya hər hansı bir şəbəkənin hissəsi olması, bu halda müəyyən akademik, kütləvi, xüsusi e-kitabxana şəbəkələri ola bilər, həmin e-kitabxananın təqdim etdiyi informasiya resurslarının özünün texniki imkanları bazasında istehsal etməsi və ya hər hansı mövcud verilənlər bazasına abunə olması. E-kitabxananın ən mühüm cəhətlərindən biri kimi istənilən formatda informasiya resurslarının komplektləşdirilmə imkanlarıdır. Akademik planda nəzərə alsaq, video və audio formatların dəstəklənməsi video dərsliklərin, podkastların və s. reusrsların istifadəsində e-kitabxanaları mühüm vasitə edir. E-kitabxananın resurslarının avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi müxtəlif formalarda həyata keçirilir. Buna indiki halda iki yanaşma ilə baxmaq olar: birincisi sırf kitabxana-informasiya işinin standartlarına uyğun olaraq (Dublin Core, MARC21, MODS, DDC, İnteqral Kitabxana Sistemləri və s.), ikinci halda isə İnformasiya Texnologiyalarının tətbiqi ilə müxtəlif strukturlu sərbəst standart və sistemlərin tətbiq edilməsi (Viki texnologiyalar, XML, Sementic Veb və s.) E-kitabxanada ümumi formada qəbul etsək birinci mərhələdə informasiya resurslarının texniki işlənilməsi, istifadəyə hazır formaya gətirilməsidirsə, ikinci mərhələ həmin məhsulların xidməti məsələsidir ki, e- kitabxanadan gələcək istifadə dinamikliyi, inkişaf perspektivləri, inkişaf imkanları bu prosesin normal gedişindən asılıdır. Bu anlamda təşkil ediləcək xidmətlər strukturlaşdırılmış qaydada müəyyənləşdirilməli və buna uyğun olaraq kadr siyasəti aparılmalıdır, həmin xidmətlərin kommersiya tərəfləri müəyyənləşdirilməlidir, son mərhələ olaraq sənədlərin bir və ya bir neçə istifadəçi qrupuna çatdırılması, sənəd mübadiləsi və s [3 s. 60]. Bu sualların nəzəri cavablandırılması e-kitabxananın ümumilikdə yaradılmasının nəzəri prinsip, məqsəd və vəzifələrini müəyyənləşdirir. Sonrakı mərhələ isə texniki tərəflərini əks etdirir ki, özül rolunu e-kitabxanda formalaşan resurslar təşkil edir. Bu prosesi məntiqi olaraq 4 ənənəvi mərhələyə bölək: Sorğuların, təkliflərin toplanılması və müəyyənləşdirilməsi İnformasiya mənbələrin müəyyənləşdirilməsi Müəyyənləşdirilmiş mənbələrdə informasiyanın axtarışının aparılması və seçmə kriteriyaları Toplanılan elektron resursların intellektual emalı, analizi və qeydiyyat məlumatı kimi formalaşması (sənəd halına salınması) Bu bir növ bizə məlum ənənəvi halda keçirilən proseslərə analoji olaraq elektron formada aparılmasıdır. İndiki halda klassik forma yada düşür ki, müxtəlif bədii, əyləncə, elmi və s. məqsədlər üçün ehtiyac olan informasiyanın istifadəçilərin özləri tərəfindən məsləhət bildikləri resursların 137 e-kitabxana kolleksiyasına daxil edilməsidir. Veb mühitin sürətli inkişafı qeyd edilən ənənəvi strukturun tətbiq imkanlarını genişləndirərək e-kitabxana kolleksiyasının formalaşmasının yeni imknalarını təqdim edir. Bunu qlobal təcrübədən müşahidə etsək bir çox sistemlərdə müxtəlif texniki tətbiq formalarını görmüş olarıq. Həmin texnologiyalara viki texnologiyaları, kitabxana və nəşriyyatların tətbiq edtdikləri ―virtual sorğu‖, ―virtual sifariş‖, istifadəçilərin daim yeni nəşrlər haqqında məlumatlı olması üçün ―e- məlumatlandırma‖ sistemləri və s. Bu və müxtəlif formada aparlan sorğuların, müraciət olunan təkliflərin nəticəsində yaranan informasiya ehtiyaclarının ödənilməsi üçün bir neçə qlobal mənbələri göstərmək olar. E-kolleksiyanın fromalaşmasında istifadə edilən çap informasiya resursları Library Journal, ARBA-American Reference Books Annual, Book Reference Books Bulletin və s. E-kolleksiyanın fromalaşmasında istifadə edilən ödənişsiz veb saytlar ―Amazon‖ onlayn mağaza: www.amazon.com ; ―WorldCat‖ OCLC komapniyasının təşkil etdiyi dünya kitabxanalarının korporativ e-kataloqu: www.worldcat.com ; ―Barnes & Noble‖ dünya miqyaslı nəşriyyat: www.barnesandnoble.com ; ―Baker & Taylor‖ dünya miqyaslı nəşriyyat: http://btol.com ; ―Google‖(books, scholar və s.) Qlobal miqyasda istifadə edilən axtarış maşını: www.google.com E-kolleksiyanın fromalaşmasında istifadə edilən dövlət səviyyəli strukturlar ABŞ Konqres Kitabxanası: www.loc.gov ; GPO Access: www.gpoaccess.gov ; ABŞ Dövlət Nəçrlərinin Kataloqu: http://catalog.gpo.gov ; FDLP desktop: www.fdlp.gov ; E-kolleksiyanın fromalaşmasında istifadə edilən ödənişli tam-mətnli elmi bazalar EBSCO host, Nexis Lexis, Springer, Elsevier, Thomson reuters, EBL və s [3 s .25]. Mənbələrin seçilmə kriteriyaları Qeyd etdiyimiz e-kitabxananın formalaşma prinsiplərinin üçüncü bəndini nəzərə alsaq adətən vebdən informasiya əldə edilərkən müəyyən dərəcəli problemlər çıxma ehtimalı vardır, misal üçün: A. Mətndə olan çatışmamazlıqlar, bu ən çox yayılmış problemlərdən biridir ki, hər bir kəs veb-mühitdə məlumat yerləşdirə bilər və çox zamanda müəlliflər heç bir redaktə, korrektə işi aparılmadan edilir. B. Faktlarla (əsaslanan mənbə) bağlı səhvlər, bu özlüyündə də bir çox amillərlə bağlıdır, siyasi, tarixi, coğrafi və s. Misal üçün məşhur Azərbaycan yazıçı və şairi Nizami Gəncəvinin İran şairi kimi məbələrin olması, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü problemi ilə bağlı müxtəlif yönümlü mənbələr 138 və s. Bunun daxilində həmçinin müxtəlif şəxslərin fikirlərinin dərindən analiz edilməyərək fakt kimi qəbul edilməsini də aid etmək olar. C. Məlumatların zaman baxımından köhnəlməsi, əsasən də akademik mühitdə. Nəşr edilən resursların gec işıq üzü görməsi, təşkil edilən veb saytların köhnə informasiya daşıması, xəbər xarakterli mənbələrdə informasiya ötürülməsi zamanı tarixin göstərilməməsi və s. D. Bu məsələ bir növ B bölməsi ilə əlaqəlidir, yəni informasiya təminatı zamanı kənar təsirlərə məruz qalma. [6 s. 45] Bunları əsas götürərək, e-resursların toplanılmasında yaranan problemləri aradan qaldırmaq üçün e-kitabxananın qarşısında suallar meydana gəlir ki, həmin sullara cavab taparaq keyfiyytəli infromasiyanın əldə edilməsini reallaşdırmaq olar: İnformasiya tıminatını kim tərəfindən təşkil edilməsi? İnformasiyanın təqdim edilmə məqsədi və kimlər üçün nəzərdə tutlmuşdur? İnformasiyanı təqdim edən müəssisənin, nəşriyyatın nüfuzu, resurs üzərində aparılan redaktə prosesinin keyfiyyəti, bu işi aparan şəxslərin peşəkarlıq dərəcəsi və s. İnformasiya təqdim edən şəxs, müəssisə tələb olunan mövzuda hansı işlər aparmışdır? Maliyyə məsələləri informasiyanın keyfiyyətinə təsir edə bilərmi? İnformasiyanın dinamikliyi, yeni və son dövrləri əhatə etməsi, sürətli keçid imkanları və s. olması [4 s. 29]. Müəyyən edilmiş mənbələrdə informasiya axtarışı formaları Bu qeyd edilənlər e-kitabxananın fondunun formalaşmasında resurs mənbələrinin görüntüsünü yaratmış olur. Diqqət yetirsək yuxarıda qeyd edilən mənblərin bir çoxu veb-mühitdə formalaşmış informasiya massivləridir. Həmin verilənlər bazasında informasiya axtarışının aparılmasının müxtəlif formaları vardır ki, bu hər bazanın arxitekturasından asılıdır. Bu qeyd olunanlar elektron informasiya resurslarının formalaşması prinsiplərini təqdim edir, həmin formalaşan informasiyanın mükəmməliyi onun axtarışı səmərəliliyini və keyfiyyətini müəyyən edən amillərdəndir. Yaradılmış çoxsahəli və intellektual axtarış mexanizmi istənilən informasiya təlabatçısını sürətli, dolğun təmin etmə imkanına malik olmalıdır. Bu baxımdan informasiya axtarışı və sonrakı mərhələdə seçimi prosesinin müəyyən modelləri formalaşır, kitabxanaçı-informasiya mütəxəssislərinin ilkin axtarış aləti kimi nəzərə çarpan ―sorğu‖ terminidir, bu axtarılan informasiyanın tərkib simvollarının ardıcıllığını təqdim edən mexazimdir. Sorğunun hər bir sözü ―axtarış termini‖ adlanır və bir və ya bir neçə axtarış terminindən, yəni söz birləşməsi və cümlədən ibarət ola bilər. Müxtəlif axtarış metodları sorğunu mətndə olan müxtəlif fərqli funksiyalı hər bir sözə görə müqayisə edir, belə 139 axtarış forması ―tammətnli axtarış‖ adlanır. Bundan başqa axtarış metodlarına biblioqarafik və ya digər struktur axtarışını misal göstərmək olar ki, burada informasiya müvafiq axtarış sahələrinə uyğun tək və kombinasyalı aparılır, buna da ―sahələr üzrə axtarış ‖ deyilir. Müasir texnoloji imkanları nəzərə alsaq heteroqen dəyişkən uzunluqlu mətnlərdə istənilən nəticəni əldə etmək çətin və qeyri adekvat olduğundan ―tammətnli axtarış‖ effektiv hesab edilir. Lakin Westlaw və Lexis informasiya sistemləri qeyd olunan axtarış metodu ilə çalışır. EBSCO host elmi informasiya bazasına diqqət yetirsək hər iki ―tammətnli‖ və ―sahəvi‖ axtarış formalarını görmüş olacağıq. [2]. Axtarış metodlarından bəhs etdiydə ―Bul‖ operatorlarına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır ki, bu müxtəlif növ sorğuların bir və ya bir neçə söz və söz birləşməsinin ―and, or, not‖ xüsusi operatorları ilə axtarılmasıdır. Qısa nəzər salsaq ―and‖ (və) bu operator köməyil ilə axtarış zamanı sənəddə hər iki söz və ya söz birləşməsinin olmasını vacib edir, ―or‖ (və ya) axtarış zamanı sinonim axtarış terminlərinin tapılmasına yardım edir, ―not‖ (yox) operatorunu istifadə edərkən axtarışa lazım olmayan terminlər qeyd etmək mümkündür ki, axtarışın nəticəsində bu terminlər filterləşdirilir və istifadəçiyə təqdim olunmur [5]. Nəzərə alsaq ki, bütünlükdə qlobal virtual məkandan resurs mənbəsi kimi istifadə etmək olmaz, bu zaman ortaya çıxan vacib məslələrdən biri də tapılan informasiyanın təsnifatı və qiymətləndirilməsidir aparmaqdır. Tapılan e-resursların ümumi seçim kriteriyaları E-resursların seçilmə prosesində müəyyən kriteriyalar ortaya çıxır ki, bunlara uyğun olaraq e-kitabxananın qeydiyyat məlumatlarını formalaşdırmaq məqsədə uyğundur. Nəzərə almalıyıq ki, e-fond formalaşarkən ən narahat edici sual kimi ―müxtəlif veb və ya ənənəvi mənbələrdən toplanılan məlumatlar e- kitabxananın informasiya təlabatlarını ödəyirmi?‖ və bu baxımdan aşağıda qeyd edilən ümumi kriteriyalara diqqət yetirək. Kontekst: yaranma mənbəyi, digər resurslarla əlaqəsi (bütünlükdə əhatə etdiyi informasiya tutumu) Kontent: məlumatın etibarlı olması (müəlliflik, nüfuzluluğu), dəqiqliyi, xüsusiliyi, tamlığı, əhatəliliyi, dəyəri və auditoriyası. Əldə olunması və istifadə imkanları: strukturu və təşkili, standartlara uyğun gəlməsi, istifadənin tələb və şərtləri, dəstəklənən sistem texniki imkanları, resursun yerləşməsi və s [3 s. 62]. Qeyd edilən bu kriteriyalar imkan verir ki, e-kitabxana tam mükəmməl formalaşmış fonda malik olsun. Lakin e-resursların seçimi və toplanılması o demək deyildir ki, e-fond artıq formalaşmışdır. Ümumilikdə nəzərə alsaq iknci böyük hissə həmin toplanmış e-resursların intellektual emal və analizidir. Əlavə olaraq nəzərə almalıyıq ki, toplanılan resurslar tək veb deyil həmin e- kitabxananın əməkdaşları tərəfindəndə yaradılıb e-fonda daxil edilə bilər. E-resursların emalı 140 Tam mətnli, video və audio, vizual və s. resursların texnki hazırlanmsı skanirə, format, sistem və s. məsələlər nəzərdə tutulur (buraya metaverilənləri də aid etmək lazımdır) E-resursların sənəd halına gətirilməsi (qeydiyyat məlumatlarının hazırlanması) E-sənədlərin yerləşdiyi virtual məkan, miqrasiya və ləğv edilməsi məsələlərinin müəyyənləşdirilməsi. İstifadəçilərin formalaşdırılmış e-sənədlərdən istifadə imkanlarının, hüquqi məsələlərin müəyyənləşdirilməsi E-resursların anazlizi Tip və növlərinin müəyyənləşdirilməsi Predmet göstəricilərinin tərtib edilməsi Analitik sintez, mündəricat, referat, annotasiyanın tərtib edilməsi və s. e-resursun mövzusunu təsvir edən proseslərin aparılması İnformasiyanın təsnifləşdirilməsi metodlarının işlənilməsi Elektron sənədlərin qiymətləndirilməsi Qeyd edilənləri sadə formada praktiki müşahidə etmək üçün müxtəlif texnoloji imkanları nəzərədn keçirdək və buna nümunə olaraq OCR (Optical Character Recognation) Obrazların Avtomatik Tanınması və Hipermətn texnologiyalarına diqqət yetirək. OCR (Optical Character Recognation) texnologiyalar əsasında Obrazların avtomatlaşdırılmış tanınma proseslərinin OCR sistemlərdə realizə edilməsi intellektual informasiya texnologiyalarının ən əhəmiyyətli hissələrindəndir. Adı çəkilən abreviatura (Optical Character Recognation) mətnlərin avtomatlaşdırılmış oxunmasını və simvoların optik tanınması kimi qəbul edilir. Başqa sözlə çap və əlyazma məlumatların xüsusi intellektual texnologiyalar vasitəsi ilə elektron emal və analiz etmək imkanları nəzərdə tutulur. OCR sistemlərinin aşağıdakı xüsusiyyətlərinə nəzər salaq: Simvolların şrift və ölçü fərqləri Simvolların təsvirində dəyişikliklər (şəkildə ölçü dəyişikliyi zamanı simvolların yerdəyiºikliyi, itməsi və s.) Skanirə proselərində əyriliklərin müəyyənləºdirilməsi Müxtəlif dilli mətnlərin olması Simvolların müxtəliflikləri. Burada oxşar, xüsusi simvollar. Misal üçün Azərbaycan dilində bu ―ə, ü, ö, ö, ç‖ spesifik hərfləri göstərmək olar. Obrazların tanınması. Yüksək meqapikselli foto aparatlar vasitəsi ilə, müxtəlif skanirə prosesləri ilə elektron sənədlərin yaradılmasıdır. Vizual və mətn sənədlərin elektron emalı prosesi qeydiyyat məlumatlarının elektronlaşdırılması texnlologiyaları və ümumilikdə elektron kitabxanaların yaradılamasında geniş istifadə edilə bilər. 141 Aparıcı OCR sistemlər: Fine Reader (Fayn Rider), Fine Reader əlyazma və Form Reader ABBYY Software House tərəfindən istehsal edilmişdir və çap, əlyazma mətnlərin, təsviri formların oxunmasında istifadə olunan mükəmməl proqram təminatlarındandır. CuneiForm, Cognitive Technologies firması tərəfindən istehsal edilmişdir. Fine Reader kimi sistemin işləmə texnologiyası özündə iki mərhələni cəmləşdirir. Qrafiki təsvirlərin analizizi Cədvəl və şəkillərin seçilməsi Tanınma bölmələrinin müəyyənləşdirilməsi Sətir, simvolların ayrılması Ayrılmış simvolların tanınması. Bununda daxili bölmələrini klassifator kimi realizə etmək olar. Şablon Əlamətlər Struktur Çoxsaylı araçdırmalar göstərmişdir ki, belə mürəkkəb prosedurların aparılması üçün ―intellektual tanınma‖ texnikası tətbiq edilməlidir. Ən mükəmməl OCR sistemlərdə insana xas tanınma texnologiyaları tətbiq edilir. Nəzərə alsaq ki, insanda bu çox pilləlidir aşağldakı misala nəzər salaq: 1 Kontekstin emalı Dağlıq ərazi. Zirvələrdə ağ rənglər görünür 2 Əlamətlərin ilkin seçilməsi Ağ rəngin kompakt obyekti 3 Proqnozun verilməsi İlkin versiya olaraq həmin obyektin qar olması 4 Obyektin hissələrinin seçilməsi Zirvədə olan qarın spesifik forması, harada yerləşməsi. 5 Hissələrin düzgün strukturu Rəngi, həcmi 6 Proqnozların təsdiq edilməsi Dağın ətəyində ağ qarın olması 3 prinsip var ki, OCR sistem onu üzərində qurulub. Təsvirin tamlığı prinsipi Istiqamətliliyi prinsipi Adaptasiya prinsipi Simvolun qrafiki obrazı skanerdən çıxdığı anda nöqtələrdən ibarət matris formasında müşahidə edilir. Misal olaraq ‖ə‖ hərfi bu əlifbada ―a‖ simvolu ilə oxşarlıq təşkil edir. Məlum olduğu kimi simvolların düzgün oxunması mətndə olan fikir dəqiqliyini bildirmək üçün vacib elementlərdəndir. Bu zaman artıq intellektual analiz prosesi baş verir və ilkin olaraq söz üzrə analiz aparılır. Bunu misalda izləyək: ―*laqə‖ ulduzla işarələnmiş yerə ―a‖ və 142 ya ―ə‖ simvolunun uyğun olması avtomatik sistemdə olan lüğətlə yoxlanılır. Nəticədə bazada ―alaqa‖ yox ―əlaqə‖ sözünün olduğu və qrammatik cəhətdən ―alaqa‖ sözünün düzgün olmadığı müəyyənləşdirilir. Digər bir misal: ‖*y‖ simvolları göstərilir, bu həm ay və həm də əy sözü ola bilər. Artıq bu halda bütün cümlə analiz edilir, mənası aşkarlanır və hansı simvolun əlavə olunacağı müəyyənləşir [7 s. 35]. Hipermətn informasiya texnologiyaları Hipermətn semantik informasiyanın təşkil edilməsi formasıdır. Misal üçün ensiklopediyayaların əsas elementi kimi, məqalələr və terminlər arasında assosiativ əlaqənin qurulmasıdır. Müasir anlamda hipermətn müxtəlif məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuş elektron informasiya fondudur, xarakterik xüsusiyyətləri tematik, formativ sənədlərin əlaqələndirilməsi kimi qəbul etmək olar. Hipermətinin əsasını informasiyanı təşkil edən semantik əlaqəli fraqmentlər təşkil edir ki, bir biri ilə əlaqəli məlumatlara keçid əldə edilməsini təmin edir və buda intellektual informasiya axtarışının özül hissəsi kimi qəbul etmək olar. Hipermətn informasiya texnologiyalarının tətbiq sahələri: Informasiya resursları və Internet texnologiyaları; Hipermətn informasiya-axtarış sistemləri; İqtisadi sistemlər üçün hipermətn informasiya modelləri; Hipermətn əsaslı verilənlər bazaları; Təhsil, distant təhsil sistemlərində hipermətn informasiya modelləri və sözsüz bu siyahıya elektron kitabxanalarıda daxil etmək məqsədə uyğun olardı [7 s. 42]. Bildiyimiz kimi elektron kitabxananın özül strukturunu İnternetdə informasiya resursları təşkil edir və bu məlumatlar müxtəif növlü, dinamik olur. Hipermətn texnologiyalarının İnternet məkanında tətbiqi 1993-cü ildən WWW (World Wide Web) ―dünya hörmüşək toru‖ texnologiyaları çərçivəsində tətbiq edilir. Bu HTTP (Hyper Text Transport Protocol) protokolu vasitəsilə HTML (Hyper Text Markup Language) dilində maşınlar arası informasiya mübadiləsini təşkil edir, çox zaman biz ―veb səhifə‖ və ya ―HTML səhifə‖ kimi terminlərə rast gələ bilərik. Qeyd edilən HTML səhifə özündə sənədin strukturunun təsvirini təqdim edir və bu tip reusrsa URL (Uniform Resource Locator) ünvan vasitəsi ilə daxil olunur. Növbəti mərhələdə bir neçə HTML səhifənin qarşılıqlı əlaqəsi və bir sistem halında birləşməsi veb saytın strukturunu yaradır. Texniki tərfdən də nəzər salsaq HTML dilində təqdim edilən hipermətn sənədi nəinki mətn, həmçinin cədvəl, skript, müxtəlif rəqəmli obyektlərə edilən hiperistinadları (şəkil, audion və video material və s.) dəstəkləyir ki, bu da informasiya resurslarının semantik əlaqəliliyini təmin edir [1 s. 200]. 143 Yuxarıda qeyd edilən nümunələr elektron kitabxanaların resurslarının formalaşmasında ( buraya axtarışı, toplanması, emalı, analizi daxildir) və onların müəyyən qaydalar çərçivəsində sənədləşdirilməsi, son nəticədə qeydiyyat məlumatlaırnın yaradılması texnologiyalarını ən sadə formada əks etdirir. İnformasiya texnologiyalarının sürətli inkişaf etməsi ənənəvi strukturu saxlayaraq aparılan texniki proseslərin intellektual avtomatlaşdırılmasını təmin edə biləcək proqram təminatlarının yaradılması üçün yeni istiqamət və məqsədləri müəyyən edir. Bu yanaşma insanın elektron kitabxanadan istifadəsi zamanı formalaşan informasiya əsasında şəxsin portfoliosunun yaradılması, buraya onun intellktual səviyyəsi, infromasiya mədəniyyəti, tərcih etdiyi informasiya istiqamətləri və s. xüsusiyyətlərini müəyyən edə bilər. Yəni istənilən istifadəçinin intellektual sistemlə ünsiyyətdə olması onlara məxsus məlumatların verilənlər bazasında emal və analizi proseslərinin getməsini təmin edə bilər. Bu məlumatların avtomatlaşdırılmış formada qəbul edilməsi və sistemləşdirilməsi isə elektron kitabxanada qeydiyyat məlumatlarının formalaşmasını və onların emal, analizini təmin etmək üçün güclü alətə çevrilir, informasiya mütəxəssisləri istifadəçilərlə bir başa ünsiyyət qurmadan onlar haqqında məlumatları əldə edə bilirlər və bu məlumatlar əsasında onların portfoliosuna uyğun olaraq informasiya təminatının fotmatını müəyyənləşdirilir. Sonrakı mərhələdə informasiyanın avtopmatlaşdırılmış axtarış, seçim, emal və analiz prosesləri aparılır. Bütün bu qeyd edilənlər elektron kitabxanaların resursların tutumu baxımından deyil, onun texniki proseslərinin aprılmasının intellektuallığını ön plana çəkir. Bu yanaşma ilə gələcəkdə iki tədqiqat obyekti meydana gəlir 1. Yaradılacaq intellktual elektron kitabxanada qeydiyyat məlumatlarının avtomatlaşdırıldırılmış idarə edilməsi sisteminin qurulması və onun istifadəçilərlə informasiya işinin təşkili, onların sosial şəbəkələrinin yaradılması ki, bu da artıq yeni nəsil intellektual elektron kitabxana sistemlərinin yaradılmasını müəyyən edir. Yüklə 2,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|