AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

§3. 
2. Vəliyev T.T. İmperializm dövründə Azərbaycan sənayesi və 
proletariatı. Bakı: 1987  
3. Vəliyev T. XX əsrin  əvvəlllərində Azərbaycanın ipək emalı 
sənayesi. Bakı: 1977  
4. Алияров С.С. Нефтяные монополии в Азербайджане в период 
мировой войны. Баку: 1974  
5.  Исмаилов  М.А.  Социально – экономическая  структура  Азер-
байджана в эпоху империвлизма. Баку: 1982  
6 . Исмаилзаде Д.И. Русское крестъянство в Закавказье 30-е годы 
ХIХ – ХХ начало ХХ в. М.: 1982  
7. Talıbzadə İ.A. Azərbaycanda 1912-ci il aqrar islahatı. Bakı: 1965  

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
195
 
K.T.Nəcəfova  
 
VI. CƏNUBİ AZƏRBAYCAN  
1828-1914-cü İLLƏRDƏ 
 
1. Cənubi Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət. 
2. Hakim dairələrin Azərbaycanda zülm siyasəti. Babilər 
hərəkatı. 
3. 1905-1911-ci illər İran inqilabının başlanması. 
4. Təbriz üsyanı. Səttarxan. 
 
1.
 
Cənubi Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət 
 
Türkmənçay müqaviləsindən sonra Cənubi Azərbay-
canın inzibati quruluşu. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə 
bir zaman bütöv bir ölkə olan Azərbaycanın iki imperiya 
arasında «parçala hökm et» prinsipi əsasında sərhəd xətti etnik-
milli əsaslar üzrə deyil, siyasi mülahizələrə görə təyin edilməsi 
nəticəsində Azərbaycan xalqı öz tarixi boyunca ən ciddi siyasi, 
iqtisadi və  mənəvi zərbə aldı, torpaqlarımızın sonrakı 
bölunmələrinin  əsası qoyuldu. Müqavilənin  şərtlərinə görə 
Arazdan  şimaldakı Azərbaycan torpaqları Rusiya çarının, indi 
Cənubi Azərbaycan adlandırılan  ərazilərimiz isə Qacar 
xanədanının hakimiyyəti altına düşdü. 
İrana qatıldıqdan sonra ölkənin dörd əyalətindən birini 
təşkil edən Azərbaycan  əyalətinin  ərazisinə ilk dövrlərdə 
cənubda Həmədan, cənub-şərqdə  Zəncan və  Qəzvin mahalları 
daxil idi. Sonralar Azərbaycan  əyalətinin inzibati sərhədləri 
daraldılmış  və 1906-cı ildə  qəbul olunmuş seçki 
nizamnaməsində bu əyalətə Təbriz, Urmiya, Xoy, Deyləmqan, 
Maku, Marağa, Binab, Miyandoab, Soucbulaq, Dehxarqan, 
Mərənd, Əhər, Ərdəbil, Meşkin, Astara, Xalxal, Sərab, Miyanə, 
VI mühazirə 
 
 
196
Sainqala mahalları daxil edilmişdi. 
Gülüstan müqaviləsindən sonra İran hökuməti Azərbay-
can  əyalətində Maku, Urmiya, Nəmin və  Gərgər kimi güclü 
xanlıqları istisna etməklə, qalanlarını tamamilə  ləğv etdi. 
Əyalətdə vali vəzifəsindən tutmuş vilayət hakimlərinədək 
şəxslər mərkəzdən göndərilməyə başladı. 
Fətəli  şah zamanından başlayaraq Cənubi Azərbaycan 
«vəliəhdneşin» (vəliəhd  əyləşən yer), Təbriz isə «da-rüssəl-
tənə» (səltənət evi) əhəmiyyəti daşıdığından bir növ ikinci 
paytaxt rolu oynayır və xarici diplomatik nüma-yəndələrin 
iqamətgahı burada yerləşirdi.  Əyalətin idarə olunmasına 
rəhbərlik rəsmən vəliəhdin ixtiyarında idi. Adətən  şahzadələr 
içərisindən təyin olunan valinin(qaimməqam) sərəncamında 
olan böyük idarəçilik aparatına Təbriz  şəhəri bəylərbəyi, 
əyalətdə yerləşən nizami qoşun hissələrinin başçısı-əmir nizam, 
əyalətin maliyyə  işlərinə  nəzarət edən mustofi və digər dövlət 
məmurları, fərraşlar daxil idi. Yerlərdə bu idarəçilik aparatı 
nisbətən kiçik miqyasda təkrar edilirdi. Şahzadə  və onun 
ətrafında toplaşan dövlət məmurları öz vəzifələrindən sui-
istifadə edərək xalqı soyurdular. Yarımmüstəqil Maku 
xanlığında isə bu zülm ikiqat ağır idi. Xanlıqda hərbi-siyasi və 
inzibati-maliyyə  işlərini öz əllərində  cəmləşdirən yarımköçəri 
tayfa başçıları iri silahlı  dəstələrlə xalqı qorxu içərisində 
saxlayır, əsl soyğunçuluqla məşğul olurdular. 
Kənd təsərrüfatı  və  sənətkarlıq.  XIX  əsrin 30-60-cı 
illərində  Cənubi Azərbaycan  əhalisinin  əsas məşğuliyyəti 
əvvəllər olduğu kimi kənd təsərrüfatı,  əkinçilik və maldarlıq 
idi. Təkcə  kənd  əhalisi deyil, şəhər  əhalisinin də bir qismi 
əkinçilik, bağçılıq, bostançılıq və  kənd təsərrüfatının başqa 
səhələrində çalışırdılar. 
XIX  əsrin 30-60-cı illərində  Cənubi Azərbaycanda təbii 
və qismən suvarma əsasında buğda, arpa, çəltik və başqa dənli 
bitkilər  əkilir, barama yetişdirilir, mum hazırlanır, müxtəlif 

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
197
meyvələr becərilirdi. 1837-1840-cı illərdə  İranda olmuş rus 
zabiti  İ.F.Blaramberqin söylədiyinə görə Azərbaycanın Xoy 
mahalında becərilən pambıq İranda becərilən ən yaxşı pambıq 
növü hesab olunurdu. Təbrizlə Miyana, Mərənd və başqa 
şəhərlər arasında yerləşən kəndlər meyvə bağları ilə zənğin idi. 
Ümumiyyətlə, Cənubi Azərbaycan  İranın  ən məhşur taxılçılıq 
və meyvəçilik rayonlarından biri idi, əyalətdən taxılla yanaşı 
quru meyvələr də ixrac edilirdi. Marağa və Urmiya yüksək 
keyfiyyətli kişmiş istehsal edirdi. Əhalinin köçəri həyat sürən 
hissəsinin əsas məşğuliyyəti maldarlıq idi. Əyalətin zəngin təbii 
yem bazası oturaq və yarımoturaq həyat sürən  əhaliyə  də 
maldarlıqla məşğul olmağa imkan verirdi. Heyvandarlıq 
məhsullarından yun, gön-dəri və s. ölkə daxilində keçə, yəhər 
hazırlanması, xalça-palaz toxunması,  şəhərlərdə  nəfis xalçalar, 
şal və s. istehsalında işlənirdi. 
XIX  əsrin ortalarında Cənubi Azərbaycan  şəhərləri öz 
orta  əsr qiyafəsini saxlamışdı.Şəhərlərin sosial-iqtisadi 
həyatında mühüm rol oynayan sənətkarlar ölkədə istehsal 
edilən  əsas sənaye məhsullarının başlıca istehsalçıları idilər. 
Müharibədən sonra yaranmış nisbi dinclik şəraitində 
sənətkarlıq müəyyən inkişaf imkanı qazandı. Lakin İran 
hökumətinin öz bazarlarının qapılarını  İngiltərə, Rusiya və 
başqa Avropa dövlətlərinin üzünə açması  nəticəsində axıb 
ğələn xarici mallar yerli sənətkarların məhsullarını sıxışdırmağa 
başladı. Durmadan artan xarici mallar axını,  əlbəttə, 
sənətkarlığın ən mühüm sahəsi olan toxuculuq üçün ağır zərbə 
idi. Parça, başlıca olaraq pambıq parça istehsal edən 
sənətkarların müflisləşməsi nəticəsində 30-40-cı illərdə belə 
parçaların istehsalı azaldı. Lakin Təbriz və başqa  şəhərlərdə 
istehsal olunmuş parçalar keçmiş ənənə üzrə qonşu Zaqafqazi-
yada malik olduğu bazarı  hələ itirməmişdi. Təbriz özünün 
yüksək keyfiyyətli yun və ipək parçaları ilə məhşur idi. Xalça, 
keçə, gön-dəri kimi istehsal sahələri xarici malların rəqabəti ilə 
VI mühazirə 
 
 
198
qarşılaşmadığı üçün inkişaf edirdi. 
Cənubi Azərbaycan şəhərlərində orta əsrlərə xas olan sex 
quruluşu qalmaqda idi. Bütün İranda olduğu kimi, Azər-
baycanda da emalatxanalarda adətən 2-3 sənətkar 
işləyirdi.Bununla yanaşı, daxili və xarici bazarda rəqibi olma-
yan malların istehsalı ilə  məşğul olan sahələrdə, ləng də olsa 
irəliləmə prosesi gedir və muzdlu əməkdən istifadə olunur, 
kapitalist istehsal üsulunun inkişafı başlayırdı. 
Xarici kapitalın təsirinin artması  və yeni sənaye 
sahələrinin yaranması. Bütün XIX əsr ərzində İran dövlətinin 
Avropa dövlətlərinə bir-birinin ardınca güzəştə getməsi, onların 
xeyrinə müqavilələr bağlaması ölkənin yarımmüstəmləkəyə 
çevrilməsinə  gətirib çıxardı. Nəticədə  İran iqtisadiyyatı 
birtərəfli istiqamətə yönəldi ki, burada da xarici kapital ağalıq 
etməyə başladı. 
XIX  əsrin II yarısından etibarən  İngiltərə  və çar 
Rusiyasının 
İrana iqtisadi təcavüzünün genişlənməsi 
nəticəsində ölkə sürətlə onların xammal mənbəyi və satış 
bazarına çevrildi. İranda ingilis və rus kapitalistlərinə bir sıra 
yeni güzəşt və imtiyazlar verildi. 1879-cu ildə  İranda rus 
zabitlərinin rəhbərliyi ilə Rusiyadakı kazak polkları 
nümunəsində kazak polku, sonra isə briqadası yaradıldı ki, bu 
da ölkədə çarizmin nüfuzunun saxlanmasında mühüm amil idi. 
1889-cu ildə ingilis baronu Reyter İranda bank («Şahənşah» 
bankı) açdı, bir il sonra isə rus kapitalisti Polyakovla birlikdə 
ölkənin bütün maliyyə sistemini öz nəzarəti altına aldı. Az 
sonra Xəzər dənizində  gəmi nəqliyyatı rus, şosse və  dəmir 
yollarının çəkilişi isə bu iki ölkənin  şirkətlərinin nəzarətinə 
keçdi. 
1901-ci ildə  İran hökumətinin ingilis şirkətinə verdiyi 
imtiyaz  əsasında,  İranın neft yataqlarının istismarını öz əlinə 
keçirmiş kapitalist D/Arsi İngiltərə-İran neft şirkətini yaratdı 
(1909).  İran hökuməti 1862-ci ildən başlayaraq ingilis kapi-

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
199
talistlərinə ölkədə teleqraf xətləri çəkilməsi sahəsində 1888-ci 
ildə isə rus kapitalisti Lianozova Xəzər dənizi hövzəsində 
balıqçılıq sahəsində əlverişli imtiyazlar vermişdi. 
1890-cı illərdən başlayaraq  İran  İngiltərədən ölkənin cə-
nub gömrük gəlirinin girov qoyulması  şərti ilə 500 min funt-
sterlinq, 1900-cü ildə isə çar Rusiyasından İranın şimal kömrük 
gəlirinin girov qoyulması  şərti ilə 22,5 milyon manat 
miqdarında borc aldı. 
Bütün bunların nəticəsində  İran  İngiltərə  və çar Rusi-
yasından həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən asılı bir dövlətə 
çevrildi. İranın xalq təsərrüfatı müstəmləkə və asılı ölkələrə xas 
olan yeni xüsusiyyətlər kəsb etməyə başladı.  İranın 
Ümumrusiya bazarına cəlb olunması ölkədə  bəzi sənaye 
sahələrinin inkişafına obyektiv olaraq müsbət təsir göstərirdi. 
Lakin bu asılı ölkələrə xas olan birtərəfli inkişaf idi. Kənd 
təsərrüfatının yalnız xarici bazarda onun məhsuluna ehtiyac 
olan sahələri inkişaf edir, xarici bazarda təlabatı olan xalçaçılıq 
istisna olmaqla, sənətkarlığın digər növləri xarici sənaye 
mallarının rəqabəti nəticəsində tənəzzül edir, sənayenin əsasən 
xaricə ixrac edilən kənd təsərrüfatı mallarının ilk emalı ilə 
məşğul olan sahələri genişlənirdi. 
Coğrafi mövqeyinə görə Cənubi Azərbaycanda Rusiyanın 
nüfuzu daha güclü idi. XIX əsrin sonu-XX əsrin  əvvəllərində 
Cənubi Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafı Rusiya bazarı 
ilə  əlaqələrin səviyyəsindən və xarakterindən asılı idi. Rusiya 
bazarında, pambıq, xammal, boyaq maddələri, yun, gön-
dəri,bağırsaq və s. kimi əkinçilik və heyvandarlıq məhsullarına, 
həmçinin bəzi sənətkarlıq mallarına olan tələbat həmin 
sahələrin qismən inkişafına təkan verdi. 
XIX  əsrin II yarısından etibarən  əsas məşğuliyyəti mal-
darlıq olan köçəri həyat sürən tayfaların həm  İran dövlətinin 
təşəbbüsü, həm də ticarət  əkinçiliyinin, xüsusilə pambıqçılıq 
kimi sahələrin gəlir verməsi Azərbaycanda tayfa və ellər 
VI mühazirə 
 
 
200
içərisində oturaqlığa keçmək meylini gücləndirdi. Onların 
istehsal etdikləri yun, gön-dəri, bağırsaq və s. həm əyalətin da-
xilində ev sənayesində keçə, yəhər hazırlanmasında, xalça-
palaz toxunmasında, şəhərlərdə nəfis xalçalar, şal, gön-dəri və 
s. istehsalında işlənilir, həm də xammal şəklində Rusiyaya ixrac 
edilirdi.  
Azərbaycan yenə də İranın əsas taxıl bazalarından biri idi. 
XIX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Rusiya səna-yesinin ucuz 
xammala olan tələbatı taxıl, düyü ilə yanaşı, pambıq 
istehsalında da ciddi irəliləyiş yaratdı.  Əsasən Urmiyada 
istehsal olunan tütün Təbriz və digər  şəhərlərdə emal edilirdi. 
XIX  əsrin son rübündə  Cənubi Azərbaycanda öz varlığını 
davam etdirən əsas sənətkarlıq sahələrindən biri xalçaçılıq idi. 
Xalça-xalı istehsalı  sənayenin kapitalist münasibətləri inkişaf 
etmiş  ən başlıca sahəsi idi. Təbrizdə bir sıra kənd təsərrüfatı 
məhsullarının ilkin emalı üzrə xeyli müəssisə  fəaliyyət 
göstərirdi. Təbrizdə, Xalxalda və bəzi başqa şəhərlərdə istehsal 
edilən yun və ipək yaylıqlar, şal, yun, ipək, pambıq parçalar və 
digər toxuculuq məhsulları həm yerli əhalinin tələbatını ödəyir, 
həm də  İranın başqa  əyalətlərinə  və digər ölkələrə ixrac 
olunurdu. 
Sosial vəziyyət: aqrar münasibətlər. Vergi sistemi, 
kəsbkarlığın başlanması.  XIX  əsrin ortalarında Cənubi 
Azərbaycanda  əhalinin sosial tərkibində  nəzərə çarpacaq ciddi 
dəyişikliklər baş verməmişdi. Əyalət əhalisinin yenə də böyük 
əksəriyyətini kəndlilər təşkil edirdi. Şəhər  əhalisi sənətkar, 
tacir, sənətkar  şagirdi, ruhani təbəqəsindən və  şəhər 
yoxsullarından ibarət idi. 
Şəhərin imtiyazlı  təbəqələrini irsən müxtəlif vəzifə  və 
mənsəblərə malik olan əsilzadələr-əyan və əşrəflər təşkil edirdi. 
Bu qəbildən olan iri torpaq sahibləri iqtisadi cəhətdən də güclü 
idilər və  əsasən  şəhərlərdə yaşayırdılar. Kənd təsərrüfatının 
xarici ticarətlə  əlaqəsi ona gətirib çıxarmışdı ki, sələmçi və 

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
201
varlı  məmurlar öz kapitallarını  sənaye müəssisələrinin 
yaradılmasına deyil, torpaq almağa sərf edir, nəticədə isə iri və 
orta ticarət burjuaziyası ilə feodal torpaq sahibliyi arasında 
güclü  əlaqə yaranırdı. Torpaq üzərində mülkiyyət formaları, 
demək olar ki, elə XVII-XVIII əsrlərdəki kimi idi. XIX əsrin 
sonu-XX  əsrin  əvvəllərində Azərbaycanda iri torpaq sahibləri 
arasında yüzlərlə  və onlarla kəndi olan mülkədarlar var idi. 
Orta torpaq sahibləri  ən çoxu 20 kənddə sahib idilər. 
Qalanlarının 5-6, əksəriyyətinin isə 2-3 kəndi vardı.
 Göstərilən dövrdə  Cənubi Azərbaycanın iri torpaq 
sahibləri Tehran, Təbriz və digər  şəhərlərdə yaşamaqla 
kəndlərini yerlərdə olan nümayəndələri – mübaşir, kəndxuda, 
başqa məmurlarla idarə edirdilər . 
Əksərən torpaqsız olan və başqa istehsal vasitələrinə 
qismən malik kəndli  əkin üçün sahəni feodaldan paydarlıq 
icarəsi  əsasında icarəyə götürürdü. Kəndli çatışmayan digər 
istehsal vasitələrini (su, iş heyvanı, aləti, dənlik toxumu) 
feodaldan almalı olurdu. Bunları hansı tərəfin verməsindən asılı 
olaraq məhsul bölgüsü aparılırdı. Bundan əlavə, mülkədarlar 
kəndlinin malik olduğu bütün gəlir mənbələrindən müəyyən 
faiz alırdılar. Kəndli öz əməyindən başqa heç bir şeyə sahib 
olmadıqda isə, torpaq sahibi məhsulun 70-85%-ni götürürdü. 
Kəndli icarə haqqından başqa, mülkədara  əlavə ver-gilər 
verir, onun üçün ənənəvi feodal mükəlləfiyyətlərini də 
daşıyırdı. Məsələn, istifadə etdiyi ev üçün müəyyən məbləğ, 
təsərrüfatının müxtəlif sahələrindən məhsulla pay(toyuq, yu-
murta, yağ  və s.) vergisi verir, biyara işləyir və başqa mü-
kəlləfiyyətlər daşıyırdı. Bunlar torpaq rentasının bir hissəsini, 
bir çox hallarda isə kəndlinin zəruri əməyinin müəyyən qismini 
əhatə edirdi.Torpaq sahibləri «biyar» mükəlləfiyyəti  əsasında 
kəhrizlərin, mülkədar malikanələrinin təmirində, az hallarda 
tarla işlərində  kəndlinin havayı  əməyindən istifadə edir, 
«barkərdə»  əsasında isə biçilmiş taxılı, samanı, otu istədikləri 
VI mühazirə 
 
 
202
yerə daşıtdırır, həmin mükəlləfiyyətləri taxıl və ya pulla da 
əvəz edə bilirdilər. 
Kəndlilərin torpaq sahibləri tərəfindən istismarı onların 
kəndlərdəki nümayəndələri (mübaşir, kəndxuda, pakar və s.) 
tərəfindən çox ağır  şəkildə  həyata keçirilirdi. Cənubi 
Azərbaycanın elə yerləri var idi ki, orada feodal asılılığı 
təhkimçilik dərəcəsinə yaxınlaşırdı. Maku və Qaradağda iri 
torpaq sahibləri həbsxanaları, qoşun hissələri və cəza dəstələri 
vasitəsi ilə asılı  kəndlilər üzərində qeyri-iqtisadi məcburiyyət 
həyata keçirir, ən vəhşi cəza tədbirlərini (qulaq, əl kəsmək, 
çubuqla döymək və s.) tətbiq etməkdən və  hətta, kəndlini 
öldürməkdən belə çəkinmirdilər. 
XIX  əsrin son rübündə bir neçə  dəfə yeni əhali sayımı 
keçirməyə  təşəbbüs göstərilsə  və 1890-cı ildən kadastr tərtib 
olunsa da, dövlət  əhalidən vergiləri və digər maliyyə 
ödəmələrini yenə də köhnə qayda ilə-XIX əsrin 30-cu illərində 
tərtib edilmiş vergi siyahıları əsasında toplayırdı. 
İran məşrutə inqilabı (1905-1911-ci illər)  ərəfəsində 
Cənubi Azərbaycanda kəndlilərdən alınan vergilər 10 dəfədən 
çox artırılmışdı. Nəticədə  Cənubi Azərbaycandan Rusiyanın 
içərilərinə (Bakı, Tiflis, Petrovski və başqa şəhərlərə) iş dalınca 
- kəsbkarlığa gedənlərin sayı ildə 50 min nəfərdən 80 minə 
nəfərə çatmışdı. 1903-cü ilin məlumatına görə, Bakıda Cənubi 
Azərbaycandan gəlmiş  işçilərin sayı yerli işiçilərin 22 faizə 
qədərini təşkil edirdi. 
 
2.Şah üsuli-idarəsi və yerli feodalların  
Azərbaycanda zülm siyasəti. Babilər hərəkatı 
  
Xarici kapitalın ağalığı, sosial zülm, dövlət məmurlarının 
yerlərdəki özbaşınalığı, xalqın böyük narazılığına səbəb olurdu. 
Vəliəhdin iqamətgahının Cənubi Azərbaycanda yerləşməsi bir 
tərəfdən vilayətin ölkə miqyasında xüsusi mövqeyə malik 

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
203
olmasını  şərtləndirsə  də, başda vəliəhd olmaqla, əyalətin 
müxtəlif inzibati orqanlarına təyin olunmuş  şahzadələr öz ad, 
məqam və malik olduqları ixtiyardan istifadə edərək xalqı daha 
qəddar bir istibdadla incidirdilər. Azərbaycan valisi və onun 
ətrafına toplaşan məmurlar tərəfindən özbaşına artırılan vergilər 
xalqı  fəlakətli bir vəziyyətə  gətirib çıxarmışdı. Beləliklə, həm 
yerli xanların, həm də hakim sülalənin Azərbaycanda zülm 
siyasəti-əhalinin müxtəlif təbəqələri içərisində narazılığın 
artmasına, kütləvi həyacan və  çıxışların baş verməsinə  səbəb 
olurdu. 
XIX əsrin 30-cu illərinin sonu – 40-cı illərdə Təbrizdə bir 
neçə antifeodal həyəcan və çıxışlar baş verdi. Bunların ən geniş 
yayılanı babilər hərəkatı idi. Babilərin  əsas tərkib hissəsini 
xırda tacirlər, sənətkarlar, ruhanilərin aşağı  təbəqəsi və 
kəndlilər təşkil edirdi. Hərbçilər və yuxarı təbəqələr içərisində 
babilik təlimini müdafiə edən qüvvələr var idi. Babilər hərəkatı 
1844-cü il mayın 12-də özünü sonuncu imam Mehdi ilə xalq 
arasında vasitəçi-bab (ərəbcə qapı) elan etmiş Seyidəli 
Məhəmmədin adı ilə bağlıdır. Babın
*
ardıcılları isə babilər 
                                                 
*
 Сейид Яли Мящяммяд 1819-ъу илин октйабрында Ширазда памбыг-парча 
тиъаряти  иля  мяшьул  олан  хырда  таъир  аилясиндя  анадан  олмушдур.  Яввял 
аиля  янянясини  давам  етдириб  тиъарятля  мяшьул  олан  Сейид  Яли  тезликля 
халг  арасында  бюйцк  нцфуза  малик  олан  «Шейхи»  тяригятинин  тяряфдары 
кими таныныр. Кярбялада бяргярар олмуш бу тяригятдя башлыъа идейа-имам 
Мещдинин  зцщур  едяъяйи  вя  йер  цзяриндя  бцтцн  щагсызлыьа  сон  гойаъаьы, 
ядаляти бярпа едяъяйи щаггында фикирляр онун ятрафында чохлу шаэирдля-
рин вя ардыъылларын топланмасына сябяб олду. Тяригятин сон башчысынын 
Шейх  Казымын  вяфатындан (1843) сонра  она  башчылыг  етмиш,  халга  щяги-
гятлярин  чатдырылмасында  юзцнц  сонунъу  имам  Мещди  иля  халг  арасында 
васитячи  елан  етмиш  вя 1844-ъц  илдян  «Баб»  лягябини  эютцряряк  бяйан  ет-
мишдир ки, ясас вязифяси ящалини имам Мещдинин зцщр етмясиня щазырла-
магдыр. 
Бабилийин ясас идейалары онун 1847-ъи илдя Маку галасында щябсдя оларкян 
йаздыьы «Бяйан» китабында юз яксини тапмышды. Иранын тарихиндя йени ера-
нын  башландыьыны  елан  едян  Баб  йени  йарадылаъаг  ъямиййятдя  бярабярлик, 
ядалят шяхсиййятин тохунулмазлыьыны елан едир, юз фикирляриндя ъямиййятин 
касыб  вя  орта  тябягяляринин  (таъир  сяняткар,  кяндлиляр)  арзуларыны  якс  етди-
VI mühazirə 
 
 
204
adlanırdı. 1847-ci ildə Zəncanda sənətkar, xırda tacir və  şəhər 
yoxsulları yerli hakimə qarşı  çıxmış  və onu şəhərdən 
qovmuşdular. 1848-ci ildə  Təbrizdə  şəhər yoxsulları  və 
sənətkarların çıxışları baş verdi. 1849-cu ildə Zəncanda babilər 
üsyana qalxdı.  Şəhərdə babilərin sayı 15 minə çatırdı. Üsyana 
Babın  ən yaxın məsləkdaşı Molla Məhəmməd  Əli rəhbərlik 
edirdi. Onun rəhbərliyi altında vaxtında ehtiyat tədbirləri 
görülmüş, gizli şəkildə  şəhərdə könüllü dəstələri, silah, sursat 
və  ərzaq ehtiyatı yaradılmışdı. Üsyanın başlanması üçün 
bəhanə Molla Məhəmməd  Əlinin xidmətçilərindən birinin 
tutulub zindana salınması oldu. Özünün növbəti hədəf 
olduğunu yaxşı bilən Molla Məhəmməd  Əli həbs olunan 
adamın azad edilməsi haqqında göstəriş verdi. Babilər 
silahlanaraq dərhal zindanı mühasirəyə aldılar. Qubernatorun 
onlara qarşı göndərdiyi qoşunları dəf edən babilər şəhərin əsas 
məhəllələrini  ələ keçirib istehkamlar qurdular. Əks mövqeyi 
müdafiə edən adamları öldürüb əmlakını yandırdılar. Şəhər iki 
hissəyə bölündü. Babilərin sayı ətraf kəndlərin əhalisi hesabına 
xeyli artdı. Qələbədən ruhlanan Molla Məhəmməd  Əli 
müridlərdən təşkil olunmuş  dəstələr arasında nizam-intizamın 
möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər görür, etibarlı adamlardan 
ibarət qərargah yaradır, hərbi rəislər təyin edirdi. Qısa mıddət 
ərzində babi dəstələri hərbi cəhətdən idarə olunan nizami 
                                                                                                        
рирди. 
Яввял Исфащандан Макуйа, орадан ися Урмийа йахынлыьында Чещрик га-
ласына  сцрэцн  едилян  Баб  дяфялярля  дин  хадимляринин  мцщакимясиня  ве-
рилмишди.  Бу  мящкямяляр  ону  рущи  хястя  щесаб  етмиш,  чубуг  ъязасына  вя 
щябся  мящкум  етмишди.  Шащ  щакимиййяти  ящалинин  психоложи  вя  дини 
ящвал-рущиййясини  нязяря  алараг  Баба  вя  онун  тяряфдарларына  гаршы  ещ-
тийатла  мцбаризя  апарырды.  Мящяммяд  шащ  щесаб  едирди  ки,  ня  гядяр  ки, 
Бабын тяряфдарлары иля шия рущаниляри арасында мцбаризя эедир щярякат 
щюкумят цчцн тящлцкя йаратмыр. Лакин бабиляр цсйанынын башланмасы вя 
щярякатын  ятраф  яразиляря  эенишлянмясиндян  сонра  Тябриздя  кечирилян 
шярият  мящкямяси  ону  бидятчи  елан  едяряк  юлцм  ъязасына  мящкум  едир, 
1850-ъи  ил  ийунун 19-да  Сейид  Яли  вя  ян  йахын  мяслякдашы  олан  Аьа  Мя-
щяммяд Яли иля бирликдя едам едилмишди. 

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
205
dəstələrə çevrildi. Üsyançıların mütəşəkkil qüvvəyə çevrildiyini 
görən Zəncan qubernatoru kömək üçün paytaxta müraciət etdi. 
1849-cu il mayın 27-28-də iki ardıcıl hücumdan sonra babilər 
şəhər qalasını tutdular. Saray tarixçisinin verdiyi məlumata 
görə babilər  şəhərdə 84 möhkəmləndirilmiş  səngər 
qurmuşdular.  İyunun  əvvəlində  şəhəri mühasirəyə alan 
hökumət qüvvələri babilər tərəfindən dəf edilərək geri 
çəkilməyə  məcbur oldular. 1850-ci ilin dekabrında 30 minlik 
şah qoşunu və feodal dəstələri Zəncanı yenidən mühasirəyə 
alaraq hər tərəfdən hücuma keçdilər. Üsyançıların çoxu həlak 
oldu. Onun başçısı Məhəmməd Əli isə yaralandı və üç gün sonra 
vəfat etdi. Şəhərdə qalan 300 nəfərəqədər üsyançı daha 5 gün 
vuruşduqdan sonra şəhəri tərk etməyə imkan vermək  şərti ilə 
mübarizəni dayandırmağa razı olduqlarını bildirdilər. Bu təklifi 
qəbul etmələri haqqında Qurana and içmiş  Şah ordu başçıları 
silahı yerə qoyan üsyançıların hamısını qırdılar. Beləliklə, 1850-
ci il dekabrın sonunda Zəncan üsyanı yatırıldı.  Şəhərdə qalmış 
babilər 1851-ci ildə yenidən üsyan qaldırmağa cəhd göstərsələr 
də, hökumət qoşunları onun ətraf ərazilərə yayılmasının qarşısını 
aldılar və üsyan tezliklə amansızlıqla yatırıldı. 
Zəncan üsyanı ilə eyni vaxtda Yəzddə Seyid Yəhya 
Dərabinin başçılığı ilə qalxan üsyan da müvəffəqiyyətsizliyə 
uğradı. Təbərsiddə, Yəzddə  və digər yerlərdə başlayan 
pərakəndə üsyanlar yatırıldı. 1852-ci ildə babilər şaha qarşı süi-
qəsd təşkil etdilər və onu yaraladılar. Bu hadisə ölkə 
miqyasında babilərin kütləvi şəkildə edamlarının başlanmasına 
səbəb oldu. 1848-1852-ci illərdə bütün İranda babilər məğlub 
edilsə  də, Cənubi Azərbaycanda babilik tərəfdarlarının sayı 
daha da artırdı.  Əhalinin bütün narazı hissələrinin babiliyə 
rəğbəti güclü idi və şah hökuməti onun qarşısını ala bilmədi.  
İranın və  Cənubi Azərbaycanın böyük ərazisini  əhatə 
edən və geniş xalq kütlələrinin antifeodal mübarizəsi olan 
Babilər hərəkatı dini xarakter daşısa da, özünün sosial və siyasi